SİLİVRİ VE BASTİL

HUKUKUN EGEMENLİĞİ DERNEĞİ

 Society Of Law Sovereign-Societe Du Droit Souverain-Verein Des Souveraenen Rech

SİLİVRİ ÖNÜNDE BİR “BASTİLLE OLAYI” YAŞANMIŞTIR.

SİLİVRİ YURTSEVERLERİ DERHAL TAHLİYE EDİLMELİDİR.

TASFİYE SÜRECİNDEKİ BİR MAHKEMEDE DAVA GÖRÜLEMEZ

Ergenekon Terör Örgütü adı verilen ve Silivri Cezaevi kampusü içinde görülmekte olan davanın son gelişmeleri üzerine bir açıklama yapan Hukukun Egemenliği Derneği E.Genel Başkanı Av.A.Erdem Akyüz; bu davada yargılanmakta olan tüm sanıkların derhal tahliye edilmeleri gerektiği ve tasfiye sürecine giren bir özel mahkemede davanın görülemeyeceğini ifade etti.

         Akyüz “Yargılama ve kovuşturmanın başladığı senelerdenberi söylendiği üzere davanın adı dahi yanlış ve saptırıcıdır. Tarihe mal olmuş bir Türk Destanının adı verilen terör örgütü davası olamaz.

Yargılamanın yapıldığı yer; şehir dışında, ulaşım ve konaklama olanaklarının bulunmadığı bir yerde, üstelik cezaevi sınırları içindedir. Yani daha davası devam etmekte ve masumiyeti esas olan kişiler şimdiden mahkum edilmiş gibidirler.

Burada yaşanan olay tarihi “Bastille Olayını” anımsatmaktadır. Hatırlanacağı üzere Bastille Baskını’nda; ellerinde tırpan, kürek gibi, aletlerle binlerce Fransız, hapishane olarak kullanılmakta olan Bastille Cezaevini basmış ve içerideki mahkumları salıvermişlerdir. Eylemin yapılış amacı, Kraliyet tarafından hapsedilen düşünce suçlularını kurtarmaktı. Bastil Baskını, tarihde yeni bir sürecin ve çağın başlangıcı olarak kabul edilmektedir. Bu gün Silivri Cezaevi önünde yaşanan ve demokratik hakların kullanıldığı olaylar da bu süreci anımsatmaktadır.  Bastil cezaevinin yıkılarak taşlarından köprü yapılması gibi, Silivri Cezaevi de Müze olacaktır.

Kovuşturma sürecinde yaşanan hukuksuzluklar, kopyala yapıştır yöntemiyle binlerce sayfaya varan iddianameler, tek bir davaya monte edilen onlarca dava, ceza yargılama usul hukukuna aykırılığı saptanan sayısız uygulamalar herkes tarafından bilinmektedir. Bunlar tarihe mal olmuştur ve tarih tarafından yargılaması yapılacaktır.

Ancak içinde bulunduğumuz koşullarda, yargılaması devam eden ve yaklaşık olarak 5 senedenberi tutuklu olarak yargılanan sanıkların, yurtseverlerin bir an önce ve derhal tahliye edilmeleri gerekli ve zorunludur.  Türkiye’yi bir karmaşaya götürebilecek derecede hatalı uygulamaları başlatanlar, uygulayanlar ve bunlara destek verenler sorumlu olacaklardır.

Açıklamadır.

Türk-Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu (TÜRKÇE - ENGLISH)

UZM. YRD. BERNA TÜRKDOGAN

 

Cumhurbaşkanı Sayın Süleyman DEMÎREL’in yüksek himayelerinde İğdır Valiliği ile Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı’nca düzenlenen “Iğdır Soykırım Anıt ve Müzesi’nin Açılışı”nı, “Iğdır-Hakmehmet Köyü Toplu Mezar Kazısı”nı ve “21. Yüzyıla Girerken Tarihe Dostça Bakış: Türk Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu 5-7 Ekim 1997 tarihinde Iğdır’da gerçekleştirilmiştir.

Törenlere Devlet Bakanı Ramazan Mirzaoğlu, Iğdır ve Kars milletvekilleri, Iğdır Valisi Şemsettin Uzun, Belediye Başkanı Nurettin Araş, Nahçıvan Ali Meclis Başkanı Vasıf Taliboy, Doğubeyazıt Tugay Komutanı Tuğgeneral Fehim Güler, Atatürk Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Erol Oral, Iğdır Garnizon Komutanı Albay Ümit Dündar, İl Jandarma Alay Komutanı Albay Ahmet Yılmaz Turan, Türkiye’nin Nahçıvan Başkonsolosu Burhan Aydın, İlçe Kaymakamları, yerli ve yabancı bilim adamları, öğrenciler ve vatandaşlar katıldı.

Devlet Bakanı Ramazan Mirzaoğlu, “Türkiye Cumhuriyeti, yüzyılın en büyük iftirasına maruz kalmıştır” dedi. 21. Yüzyıla girerken, tarihe dostça bakış, Türk-Ermeni İlişkileri uluslar arası sempozyumun açılışında konuşan Bakan Mirzaoğlu, Türklerin tarih boyunca hiçbir şekilde soykırım yapmadığını söyledi. Türklerin en güçlü olduğu dönemde değil de en zayıf oldukları dönemlerde soykırım yaptıklarına dair sözlerin açıkça bir iftirayı gösterdiğine işaret eden Mirzaoğlu, “Tarih boyu birlikte yaşadığımız insanları yıllar sonra neden katledelim?” diye sordu.

Uluslararası sempozyumlarda tarafsız olduklarından şüphe duyulmayan yerli ve yabancı bilim adamları sayesinde tarihi gerçeklerin ortaya çıkarılacağını ümit ettiğini ifade eden Mirzaoğlu, şunları söyledi;
“Açılan toplu mezarlar mezarlardan çıkarılan kemiklerin Türklere ait olduğu artık bir gerçektir. Hakmehmet köyünde açılan toplu mezarda buna en yakın zamanda bir örnektir. Ermeniler, Yahudiler, Ruslar’ın Osmanlı döneminde hür yaşamalarına izin verilmiştir. Patrikhaneler, ibadethaneler buna birer misaldir. Ama ne yazık ki, emperyalist devletler Ermenileri kullanmayı bilmiştir. Çeteler kurdurmuşlar, o çetelere silah vererek, Türklere karşı kışkırtmayı başarmışlardır.”

Devlet Bakanı Mirzaoğlu, bugün Türkiye Cumhuriyeti topraklarında Ermenilerin ve Yahudilerin yaşadığını, Lozan Antlaşması’na uyan Türkiye’nin azınlıkların haklarını sonuna kadar korumasını bildiğini söyledi ve Türkiye Cumhuriyeti, varsa sorunları barışçı yollardan çözümlemesinden yanadır, bırakın Türk-Ermeni ilişkilerini Türkiye dünyada güçlü bir barışın oluşmasından yanadır, dedi.
Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı Prof.Dr. Azmi Süslü de, yaptığı konuşmada, yeni bir yüzyıla girerken, bu yüzyılın dünyaya barış getirmesi dileğinde bulundu.

Prof.Dr. Süslü, Anadolu’nun her köşesinin şehitlerle dolu olduğunu, Türklerin değil, asıl Ermenilerin soykırım yaptıklarını söyledi.

Bir milyon insanın Ermenilerce hunharca katledildiğine dikkati çeken, Prof. Dr. Süslü, “Van’da Muş’da, Bingöl’de, Iğdır’da, Erzurum’da ve Anadolu’nun birçok köşesinde Türkler Ermenilerin katliamlarına maruz kalmıştır. Amerikalı bir grup parlamenter de yaptığı incelemede bir milyon Müslüman Türkün katledildiğini tespit ve kabul etmiştir” diye konuştu. Bugüne kadar toplu mezarların açılmamasını “şehitlerimizin rahatsız olmamaları” anlayışından kaynaklandığını işaret eden Başkan şunları söyledi;
Her şeye rağmen geç de kalınmış olsa Anadolu’nun her köşesindeki toplu mezarlar açılacak ve Ermenilerin yaptığı soykırım ortaya çıkarılmaya devam edecektir. Terör, toprak ve tazminat talepleri devam ettiği sürece bu konudaki ilmi çalışmalarımız da devam edecektir. Bundan böyle tokat yemeden, iftiraya uğramadan önce tarihi gerçekleri tek tek ortaya çıkarmaya devam edeceğiz.

Iğdır’da yaptırılan soykırım anıtı ve müzesi ümit ediyorum ki, bir araştırma merkezi bir eğitim merkezi haline gelir. Bu anıt, yapılan soykırımı yeni nesillerin zihinlerine nakledilmesini sağlar.” dedi.
Iğdır Valisi Şemsettin Uzun da, Iğdır’da yaptırılan Soykırım anıt ve mü/esinin bir gerçeği ifade ettiğini belirterek, “Iğdır da tarih yazılmıştır” dedi.

“Umarım ki bu sempozyumda tarihi gerçekler iyice su yüzüne çıkar ve Ermenilerin Türklere yaptığı soykırım dünyaya anlatılır” diye devam etti.

Iğdır’da 1998 yılında yapımına başlanan “Soykırım Anıt ve Müzesi” Devlet Bakanı Ramazan Mirzaoğlu tarafından açıldı.

Açılış töreni saat 09.00’da anıta çelenklerin konulması,saygı duruşu ve İstiklâl Marşı’nın okunması ile devam etti. İmam Hüseyin Yeşil tarafından Kur’an okundu, İl Müftüsü Osman Dalcı da dua etti.
Anıtın açılışını yapan Devlet Bakanı Ramazan Mirzaoğlu, mezalime uğrayanların anısına dikilen anıttan mutluluk duyulduğunu, bu anıtın dostluk anıtı olduğunu, müzenin ise insanlığa ibret müzesi niteliğinde olduğunu söyledi.

Yapılan tüm eserleri barışa, dostluğa, insanlığa adadıklarını ifade eden Bakan Mirzaoğlu, “Milletimiz büyük millettir. Devlet-millet el ele vererek her türlü zorluğun üstesinden gelmesini bilmiştir, bilmeye de devam edecektir. Son günlerde yaşadığımız deprem sonrası gelişmelerde buna bir örnektir” diye konuştu.

Komşumuz Ermenistan’ın Iğdır’a yaptırılan bu anıttan ibret almasını arzu ettiklerini ifade eden Bakan Mirzaoğlu, şöyle konuştu;

Türkiye Cumhuriyeti olarak her zaman barıştan, dostluktan yanayız. Komşularımızla ticari, kültürel ilişkilerimizi geliştirmekten yanayız. Afrika’ya, Avrupa’ya, Asya’ya barış tohumlarını geçmişte biz attık, yine atmaya devam ediyoruz. Bütün insanlara kültürel haklar, dini haklar verdik. Bizler Türkiye Cumhuriyeti içerisinde dost ve kardeş olarak Ermenisi ile her insanı ile barış ve kardeşlik içinde yaşıyoruz. Din, ırk, mezhep ayrımı yapmıyoruz. Biz barıştan, adaletten yanayız. Barış mesajlarımızdan anlamayanlara, topraklarımızda gözü olanlara karşı her zaman kararlı konumdayız. Dostluk elimizi tutsunlar, bu topraklara göz dikmekten vazgeçsinler. Kars’ta açacağımız Doğu Kapısı dostluk kapısı olacaktır.

Iğdır Valisi Şemsettin Uzun da, anıtın yapılış kararını, 1995 yılında Iğdır’da yapılan aynı konu üzerindeki bir sempozyumdan sonra alındığını hatırlatarak, kararın uygulandığını söyledi. Anıtın temelini 1 Haziran 1998 yılında attıklarını belirten Vali Uzun, “ülkenin en büyük soykırım anıtıdır. Temeli atıldığında çok büyük mutluluk duyduk. Anıtı yaparken bütün üniversitelerin fikirlerini aldık” diye konuştu.
1915-1920 yılları arasında Iğdır’da yaklaşık 80 bin kişinin Ermeniler tarafından hunharca katledildiğine dikkat çeken Vali Uzun, şöyle devam etti.

“Madur olan biziz, Katliama uğrayan da biziz. Ama görüyoruz ki, Ermeniler işi ters göstermeye çalışıyorlar. Katliamı onlar yapmış. Dünyada yaklaşık 20 yerde sözde soykırım anıtları yapmışlar, yapmaya da devam ediyorlar. Türkiye Cumhuriyeti haklı davasını dünya platformunda anlatamamıştır. Soykırıma uğradığı gerçeğini dünyaya kabul ettirememiştir. Ermenilerin amacı, Türkiye’yi uluslar arası platformda başarısız kılmaktır, sonra da tazminata mahkum etmektir, daha sonra da toprak istemektir.
Bizim Ermenilerden toprak talebimiz yoktur. Asla da olmayacaktır. Ama Ermeniler için kan ve toprak talebi devam etmektedir. Ermenilerin, büyük Ermeni devleti kurma hayalleri hala devam ediyor. Bunu simgeleyen belgeler vardır. Bölücü örgüt PKK terör örgütü de aynı rüyayı görmektedir. Demiştir.
Iğdır Belediye Başkanı Nurettin Araş, “açılış töreninde “Iğdır’ın anlamlı bir anıta sahip olmasından duyduğu mutluluğu dile getirdi. Anıta gözümüz gibi bakacağız dedi. Anıtın Türk ruhunu oluşturduğunu söyledi. Bu anıtın yorumunu iman, insaf sahibi insanların yorumlarına bıraktıklarını ifade etti.
Soykırım anıtının mimarı Prof.Dr. Cafer Alioğlu Giyasi de yaptığı konuşmada, yükselen anıtın Ermenilerin tüm iddialarını çürüttüğünü bildirdi.

Giyasi şöyle dedi;

“Soykırım anıtı için seçilen yer Iğdır şehrinin Doğu girişinde, yani Azerbaycan, İran ve Ermenistan’dan gelen yolların kavşağıdır. Üçgen biçimli arazinin sahası 1.3 hektardır. Bu yerin anıt inşası için seçilmesinde amacımız Iğdır’a komşu ülkelerden gelen misafirleri ilk olarak bu anıtla karşılamaktır. Anıtın ilerisinde bir de müze bulunmaktadır. Müzeye giriş kapısı Türk Selçuklu mimarlık geleneğine dayanan taç kapı şeklindedir.

Suni tepe kurganın ortasında 36 metre olan kılıç topağı yükseliyor. Türkiye devleti simgesi ve bayrağında olan beş köşeli yıldızı yükseliyor. Anıtta yapılan kılıçların sayısı beştir. Onlar planda beş köşeli biçim yaratıyor. Üstten bakıldığında kılıç topağı Türkiye devleti simgesi ve bayrağında olan beş köşeli yıldız gibi görünüyor. Tepede beş köşeli yıldızın her ucundan bir Türk kılıcı yükseliyor ve onların uçları yukarıda birleşip bütünleşiyor.” Diye açıklama yapmıştır.

Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Öğretim Üyesi Prof.Dr. Cevat Başaran, anıt içerisinde yer alan müze hakkında verdiği bilgide, müzede ilk kez Iğdır Ovası’nda yapılan toplu mezarların oluşturduğu panoların sergilendiğini, ayrıca müzede Erzurum, Van ve Kars’ta yapılan toplu mezar kazılarının görüntülerinin de gösterildiğini söyledi.

Atatürk Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof.Dr. Enver Konukçu da yaptığı açıklamada, amaçlarının herhangi bir düşmanlığı körüklemek olmadığını, milletlerarası anlaşmalara rağmen hayatlarını kaybeden insanların hatırasını gelecek kuşaklara taşımak olduğunu ifade etti.
Sempozyum da konuşan Azerbaycan Milletvekili Sabır Rüstem Hanlı, “Türkiye’de Osmanlı Tarihi’nden utanır hale geldik” dedi. Dünyadaki emperyalist güçlerin Türklere karşı bir oyun içerisinde olduklarını, Türklerin ise uğradıkları soykırım ve haksızlıkları dünyaya anlatmaktan aciz kaldıklarını ileri sürdü. Türk tarihi kadar şerefli tarih olmadığını ifade eden Hanlı, “öyle bir hale geldik ki, Türkiye’de Osmanlı Tarihi’nden utanır hale geldik. Türkiye tarihi, Türkiye dili Azerbaycan tarihi dili, Türkmenistan tarihi dili, diye saçma sapan şeyler ortaya atıldı. Asla böyle bir şey söz konusu değildir. Dünyada tek bir Türk tarihi ve Türk dili vardır. Diye konuştu.

Emperyalist güçlerin ortaya koyduğu oyunlar sonucu geçmişimizden de utanır bir millet haline gelindiğini ileri süren Hanlı, toplu mezarların açılmasında geç kalındığını, bunun da büyük bir hata olduğu görüşünü savundu.

6 Ekim 1999 Çarşamba günü, Iğdır Ticaret Meslek Lisesi Konferans Salonu’nda düzenlenen Sempozyum 3 Oturum halinde gerçekleştirildi.

Prof.Dr. Yaşar Sütbeyaz’ın Başkanlığını yaptığı I. Oturum’da, Başkan Yardımcısı olarak Doç. Dr. Esin Dayı görev aldı. Prof.Dr. Erich Feigl “Ağrı Dağı ve Iğdır Açısından Dostlara Dostça Bakış”, Prof.Dr. Cevat Başaran “Hak Mehmet Öncesi toplu Mezar Kazılarına Bakış”, Prof.Dr. Mehlika A. Kaşgarlı “Haçlı seferleri ve Ermeniler”, Yrd.Doç.Dr. Erol Kürkçüoğlu “Ortaçada Bizans ve İran’ın Ermeni Siyaseti”, Yrd.Doç.Dr. Mehmet Onbaşı “XVI. Yüzyılda Kayseri ve Civarında Ermeniler”, Doç.Dr. Şükür Memmedov “Ermenilerin Türkiye ve İran’dan Göç Ettirilmeleri Politikası” başlıklı bildirileri sundular.
Öğleden sonra devam eden II. Oturumun Başkanlığını Prof.Dr. İsa Habibbeyli ve Yrd.Doç.Dr. Erol Kürkçüoğlu yaptılar. Bu oturumda, Prof.Dr. Stefano Trinchese “Italy and Turco-Armenian Relations”, dr. Erdal İlter “Taşnak Partisi’nin Ermeni İsyanlarındaki Rolü”, Doç.Dr. Cafer Guli Mirzayev “Andranik’in Nahcıvan’daki Vahşetleri”, Doç.Dr. Ali Yusifov “Nahcıvan şehrinde Ermeni Mezalimi”, Doç. Dr. İsmail Hacıyev “Moskova ve Kars Antlaşmalarında Nahcıvan”, Dr. Hüsamettin Yıldırım “Türk-Ermeni İlişkilerinde Ermenilerden İtiraflar” başlıklı bildirilerini sundular. Prof.Dr. Yaşar Akbıyık “Haçin ve Zeytun Ermeni Meselesi’nin Çözümü” başlıklı bildirisini gönderdiği Sempozyuma aynı tarihlerde bir evlat sahibi olmanın mutluluğunu yaşadığı için katılamadı.

Daha sonra ise Prof.Dr. İsa Habibbeyli “Azerbaycan Kaynaklarında Ermenilerin Yaptıkları Katliamlar”, Doç.Dr. İman Caferov “Edebi Sayahatnâmelerde Ermeni Meselesi”, Prof.Dr. Enver Konukçu “Sürmeli’de Eçmiyadzin Kutsal Kilisesi ve Araş Yakınlarındaki Hak Mehmet Köyü Olayı”, Prof.Dr. Abdüsselam Uluçam “Doğu Anadolu Mimarisinde Türk-Ermeni Kültür İlişkileri”, Prof.Dr. Mehmet Saray “Ermeniler Yol Ayrımında”, başlıklı sunumlarını yaptılar. Tartışma ve Değerlendirme bölümleri ile sona eren sempozyumun sonuç bildirgesi ekte verilmiştir. Ayrıca yapılan kazının raporu da Atatürk Üniversitesi’nden gelen Prof.Dr. Cevat Başaran ve beraberindeki kazı ekibi örencileri Dr.Ali Yalçın Tavukçu ve Arş.Gör. Ertan Küçüktepe tarafından hazırlanarak yayıma hazır hale getirilmiştir.

21. YÜZYILA GİRERKEN TARİHE DOSTÇA BAKIŞ: TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU SONUÇ BİLDİRİSİ

Tarihi gerçeklere ışık tutmak maksadıyla yaklaşık 20 yıldır üniversitelerin yaptığı bilimsel çalışmalar kapsamında arşiv belgeleri, yerli ve yabancı kaynaklar, birkaç yıldan beri de sesli-görüntülü malzemeler kullanılırken, bir yandan da canlı tarih taramaları ve Ermeniler tarafından katledilen Türklere ait toplu mezar kazıları yapılmıştır. Bu çalışmaların bir halkası olarak da, Birinci Dünya Savaşı sırasında Ermenilerin dünyanın çeşitli yerlerinde katlettiği Türklerin anısını yaşatacak olan Iğdır Soykırım Anıt ve Müzesi 5 Ekim 1999 tarihinde açılmış, Iğdır Hakmehmet Köyü nde Ermenilerin katlettiği Türklere ait toplu mezar .kazısı yerli ve yabancı bilim adamları ve basın-yayın mensuplarının katılımı ile 5-6 Ekim 1999 tarihlerinde yapılmış ve 6 Ekim 1999 tarihinde de çeşitli ülkelerden bilim adamlarının bildiri sunduğu “21. Yüzyıla Girerken Tarihe Dostça Bakış: Türk-Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu” düzenlenmiştir. 5-6 Ekim 1999 tarihlerinde Iğdır da yürütülen yukarıdaki bilimsel faaliyetlerle aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır:

1- 5 Ekim 1999 tarihinde açılışı yapılan, günümüz Türkiyesi nin ilk ve en büyük Soykırım Anıt ve Müzesi’nde sergilenen malzemeler, 5-6 Ekim 1999 tarihlerinde Hakmehmet Köyü’nde yapılan toplu mezar kazısında ortaya çıkan bulgular ve sempozyuma sunulan bildiriler, Ermenilerin iddiasının aksine Türklerin bir soykırıma tâbi tutulduğunu ispatlamaktadır.

2- Iğdır Soykırım Anıt ve Müzesi’nin, Türk-Ermeni ilişkileri konusunda araştırma yapılabilecek bir merkez haline getirilmesi ve buranın Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki Üniversitelerden birine bağlanmasının uygun olacağı ve yanına yapılması Valilikçe planlanan Kültür Merkezi nin süratle bitirilmesinin, ayrıca Hakmehmet Köyü toplu mezar alanının bir şehitlik haline getirilmesi gerektiği kanaatine varılmıştır.

3- Yerli ve yabancı bilim adamlarınca sempozyuma sunulan bildirilerde, Ortaçağdan günümüze kadar olan Türk-Ermeni ilişkileri bilimsel kaynaklara dayanılarak değerlendirilmiş ve tarihi gerçekler ortaya çıkarılarak insanlığı aydınlatma hedefi güdülmüştür..

4- 21. Yüzyıla girerken Kafkasya Bölgesinde etkin ve kalıcı bir barışın, huzur ve güven ortamının tesis edilmesi gerekmektedir. Bu maksada hizmet edilmesi için Ermenistan, haksız bir şekilde işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çekilmeli, sorunlarını barışçı yollarla çözmeli, bundan sonra da komşularına yönelik asılsız iddialardan ve toprak taleplerinden vazgeçmelidir.

5- Bütün bu faaliyetlerin sonuçları kitaplar, albümler, CD-ROM’lar filimler halinde dünya kamuoyunun bilgisine sunulmalıdır.

On the eve of the 21st Century

A Friendly look at the History:

The International Symposium on the Turkish-Armenian Relations

Final Declaration**

in order to shed light on the historical facts, during the last 20 years various universities have been earnying out academic researches on archieves-documents and on many local and foreign sources. During recent years a series of interviews have been earned out with eye-witnesses and also, many mass-graves of the Turks massacred by the Armenians during 1915-18 have been opened. Within the framework of these works and studies, a museum and a monuments in the memory of the Turks massacred by the Armenians in various parts of the world during the First World War was erected in Igdır on 5th October 1999 at a solemn ceremony. On the 5th and 6th October 1999, a big mass-grave at the Hak Mehmet Village of id İr was opened in the presence of the local and foreign experts and members of the press.

in addition to these activities and International Symposium was organized in Iğdır provincial centre on 5th-6th October 1999 which adopted the following resolution unanimously:

The documents and findings being exhibited in the Monument and Museum which was inaugurated in Igdır on 5th October 1999, and the findings unearthed at the Hak Mehmet Village, as well as the academic papers submitted to the International Symposium, underlines the fact that during 1915-18. The Armenians massacred hundreds of thousands of Turks in Eastern Turkey.Thus proving the baselessmen of the Armenian allegations on this matter.

It has been decided to advice that the “Igdır Monument and Museum of Massacre” be turned into a technically well-fitted modern research centre in the field of Turkish-Armenian relations and handed över to one of the universities in the region
it has also been decided to urge the quick completion of the “Cultural Centre” planned by the Governor of Igdır, and that the Hak Mehmet mass-grave area be turned into a Martyrdom.

in the papers submitted to the Symposium, the Turkish-Armenian relations since the Middle Ages have been evaluated in the light of documents and academic sources, historical facts have been underlined and world public opinion have been supplied with sufficient information in this subject.

On the eve of the 2İst Century, in the Kafkas Area an effective and flashing peace on security should be established.

For this aim, the Armenians must withdraw from the Azerbaican territories which they invaded unlawfully, try to settle the problems by peaceful means, and blaming her neighbours by fabricated allegations and give-up her claims of territory from her neighbours.

The results of these activities be supplied to the world public opinion in books, albums, CD-Rom’s and films.

IĞDIR – HAKMEHMET KÖYÜ TOPLU MEZAR KAZISI RAPORU***

Iğdır’ın 12 km. kuzey-batısında yer alan Hakmehmet Köyü’nde 1919 olayları sırasında katledilen Türkler’e ait bir kuyu-mezar olduğu ilk kez, köylülerin anlatımları sonucu, Prof. Dr. Enver Konukçu tarafından tespit edilmiştir. Buradaki araştırmaların tarihi belgelerle de doğrulanması üzerine, mezarda bilimsel kazı yapılması kararlaştırılmıştır.

Iğdır’da 5-7 Ekim 1999 tarihlerinde düzenlenen “21. yy’a Girerken Tarihe Dostça Bakış: Türk – Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu” çerçevesinde gerçekleştirilen kazı çalışmasına 6 Ekim’de başlanmış ve çalışma şartlarının güçlüğü nedeniyle kazı 7 Ekim’de de sürdürülmüştür. Kazı çalışmaları Atatürk Üniversitesi’nden Arkeolog Prof. Dr. Cevat Başaran, Dr. Ali Yalçın Tavukçu ile Arş. Gör.Etan Küçükefe ve Hacettepe Üniversitesi’nden Antropolog Yrd. Doç. Dr. Yılmaz Erdal’dan oluşan teknik ekip tarafından yürütülmüştür. Çalışmalara Hakmehmet Köylüleri de katkıda bulunmuştur.,

Hakmehmet Köyü meydanında bulunan ve üzerinde bir yazıt yer alan kuyunun önce yüzeyden ağzı tespit edilmiş ve yarım-daire açma metoduyla kazılmasına başlanmıştır. Üstteki yaklaşık 1.00-1.50 m’lik dolgu toprağın kaldırılmasından sonra, 0.90-1.00 m’lik kuyunun ağzı tam olarak ortaya çıkmıştır. Kuyunun ağız kısmının üç sıra moloz taşlarla örülü ve üzerinin de sonradan yerleştirilmiş bir beton tablayla kapatılmış olduğu tespit edilmiştir. İlk 8 m.’de herhangi bir bulguya rastlanmamıştır. 11. m’de, iri blok taşlarla birlikte bir mandanın kafa isketeli ortaya çıkarılmıştır. Bu iskeletin kafasında muhtemelen kurşunla açılmış bir delik olduğu görülmüştür. Çalışma zemininin olumsuzluğu nedeniyle ilk gün çalışmalarına ara verilmiştir.

İkinci gün öncelikle açma genişletme çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalar sırasında iki kez köy içme suyu şebekesine ait boruların patlatılması, işleri olumsuz yönde etkilemiştir. 12 m. derinliğe ulaşıldığında, kuyu zemininden su çıkmaya başlamıştır. Üstteki çapı yaklaşık 0.90-1.00 m. olan kuyunun tabanda 2.50-3.00 m’ye kadar genişlediği görülmüştür. Oldukça güç çalışma şartları altında 12 m. derinlikte gerçekleştirilen kazı çalışmaları sırasında, üst üste yığılmış insan iskeletlerine rastlanmıştır. Dipteki su ve çamurun içerisinden 290’ye yakın insana ait kafatası, kol, bacak ve kaburga kemikleri ile çok sayıda iskelet parçası çıkartılmıştır. Bazı isketeler arasında iri blok taşlara da rastlanmıştır. 13 m. derinliğe kadar inilmiş olduğu halde, iskelet yığınının devam ettiği gözlenmiştir. Ancak suyun gittikçe yükselmesi ve kuyu tabanını aşındırması, göçme tehlikesi yarattığından çalışmalar durdurulmuştur. Toplu mezarın tespitine yönelik çizimlerin yapılması, fotoğraf ve slayt çekimlerinin ardından kuyu tekrar kapatılmıştır.
Hakmehmet köyü kuyu-toplu mezarında sadece insan iskeletleri bulunmamış 12. m.’de, üzerinde bronz düğme bulunan üç kumaş parçası, biri tam ikisi yarım üç mermi kovanı, 2 mermi çekirdeği, 1 hançer yüzü ve bir de akik tespih boncuğu ele geçmiştir. Maddi bulguların yanı sıra ele geçen iskeletleri bazılarının üzerinde kurşun patinalarına rastlanması, bunların ölmeden önce yoğun baskı altında kaldıklarını göstermektedir.

Kuyu – mezar çalışmalarında 13. m. derinlikte ele geçen insan iskeletleri ve bunlara ait maddi bulgular, burada bir katliam yaşandığını belgelemektedir. Bugüne kadar açılan Iğdır – Oba Köyü, Erzurum – Alaca köyü, Yeşilyayla ve Tımar Köyleri; Kars – Subatan ve Van – Zeve toplu mezarlarından farklı bir mezar türünün, Hakmehmet Köyü’nde ortaya çıkarılan kuyu mezar olduğu görülmüştür. Normalde 1.50 – 2.00 m. derinde bulunan gömülere karşı Hakmehmet kuyu mezarı, 12-13 m. derinde kendiliğinden oluşmuştur. Buna göre köyün masum insanlarını kadın-erkek, çoluk çocuk demeden katleden Ermeniler, ceset yığınından kurtulabilmek için köyün su kuyusunu kullanmışlardır.

Baş aşağı 13 m. derinlikteki kuyuya atılan yarı canlı insanlar dışarıya çıkmasın diye, üzerlerine iri blok taşlar atılmıştır. Böylece dışarıdan bakıldığında bir hayvanın içeriye düştüğü görüntüsü verilmek istenmiştir.

Sonuç olarak, mezar taşında 51 neferin mezarı olarak belirtilen Hakmehmet Köyü kuyu-mezarı kazısı, hem tarihi olayları bütün gerçekliğiyle gün yüzüne çıkarmıştır, hem de, Ermenilerin bölgede gerçekleştirdikleri soykırıma ulaşan katliamın yeni bir boyutunu ortaya koymuştur.

---

NOT: 5-7 Ekim 1999 tarihinde Iğdır’da Açılan Ermeni Soykırım Anıtı Açılışı ve 21. YÜZYILA GİRERKEN TARİHE DOSTÇA BAKIŞ: TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU hakkında Anadolu Ajansı Erzurum Bölge Müdürlüğü’nden Esat Bindesen’in katkılarıyla hazırlanmış haber metnidir.

** Metnin İngilizce çevirisi Oktay Öksüzoğlu’na aittir.
*** Atatürk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Cevat Başaran, Dr. Ali Y. Tavukçu, Arş. Gör. Ertan Küçüktepe’nin hazırladığı rapor metnidir.

.

TEHLİKELİ SORULAR

TEHLİKELİ SORULAR

Gündemde öyle konular var ki; her biri ayrı ve ciddi yazılar, araştırmalar konusu olabilecek genişlikte ve derinlikte.

Üstelik bunlar eski deyimi ile “zülf-ü yare” dokunabilecek nitelikte. Yani söylenecek bir söz ile, güçlü ve hatırlı kişileri gücendirmek, kırmak ve kızdırmak olasılığı da yüksek.

İnsan olmanın koşulu “doğruları söylemek” olduğuna göre, doğruları söylemekten korkmamak kadar, zülfü yar sahiplerinin de tartışmadan ve eleştiriden korkmamaları gerektiği inancı ile sorularımızı sıralıyoruz.

ERGENEKON HOLDİNG’İNDE 15 DAKİKADA SAVUNMA OLUR MU

Bildiğiniz üzere Şirketler Topluluğuna “Holding” adı verilir.

Bir çok davanın toplandığı Ergenekon Davası da bir nevi “Ergenekon Davaları Holding’i” hüviyetine büründü.

Şimdi bu Holding’de, pardon yani bu davada; savunma kısıtlaması getirilerek 15 dakikada bir savunma yapılması isteniyor.

Senelerden beri devam eden, bir çok sanığı senelerdir hapiste bulanan, binlerce sayfa iddianamesi, yüzlerce klasörü, on binlerce sayfa ekleri, binlerce saat süren CD kayıtları bulunan, iddianamesi, açık ve gizli tanıkları için hiçbir kısıtlama getirilmeyen bir davada “15 dakikada bir savunma” kısıtlaması uygulanıyor.

Bayramlarda şehirlerarasında kaldırılan otobüs seferlerinde, İstanbul şehir hatlarında bile bu kadar sıklıkta sefer sayısına rastlanmazken, 15 dakika aralığıyla savunma “savunma özgürlüğünün bir göstergesi” olarak tarihi yerini alıyor.

VATAN TOPRAĞI KİMİN TOPRAĞIDIR.

Ulusal savunma bazında yapılan açıklamaların birinde “Bizim topraklarımız aynı zamanda NATO topraklarıdır” dendi.

Gerçekten öyle midir.

Bir takım uluslararası anlaşmalar ile bazı ülkeler, anlaşmanın tarafı olan diğer ülkelerin topraklarını savunmayı üstlenmiş olabilirler ama bu hiçbir zaman topraklar üzerinde hak sahibi olmayı içermez. Bu bakımdan topraklarımız yalnızca Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin ve Türk Vatandaşlarının topraklarıdır.

PATRİOT’UN UCU KİMİN ELİNDE

Patriot sözcüğü “vatansever” anlamına gelmektedir.

Günümüzde ise; karadan havaya atılan füze sistemini tanımlamaktadır.

Yani bu füze “karadan havaya atılan vatansever füze” dir.

Peki, bu vatansever füzeyi ateşleyecek parmak, vatansever bir yurtdaşımızın parmağı mı olacaktır yoksa bir yabancının baş parmağı mı.

Üstelik Türkiye Cumhuriyeti topraklarına yabancı askerlerin girip konuşlanması için TBMM’den kanun çıkması zorunlu iken, böyle bir kanun olmaksızın yabancı askerin parmağı, nasıl olup da Patriot’un ucunda olacaktır.

UÇAKSAVAR BOMBALARINI KİM ATIYOR

Gün geçmiyor ki sınır köylerimize düşen “bomba, füze ve kurşunların” yarattığı tehlike ve yaralanmalardan söz edilmesin.

Peki, bu bomba ve kurşunları kim atıyor.

Suriye’de muhalif güçlerin uçağı olmadığına, hükümet kuvvetleri muhalif güçlere karşı uçak kullandığına göre demek ki uçaklara karşı kullanılan bu bomba, füze ve kurşunları muhalif güçler atıyor ve onların astığı bu bombalar bizim sınırımızı aşıp topraklarımıza düşüyor.

Yani sınırımızdaki asıl tehlike, Suriye hükümet kuvvetlerinden değil, bu işe şu veya bu şekilde bizi “bulaştırmak isteyen”, muhalif isyancı güçlerden geliyor.

HELALLİK İSTEYECEK MİSİNİZ

12 Eylül Devrimi’nin adı, 12 Eylül Darbesi oldu.

Aradan 32 yıl geçtikten sonra yargılanıyorlar ve hiç tanımadıkları ama işkencede öldüğü söylenen bazı kişilerin resimleri gösterilerek, televizyon kameraları aracılığıyla soruyorlar : “Bu kişiden helallik isteyecek misiniz”

Kardeş kavgasını ve dökülen kanları önlemek için yapılan -adı her ne ise- devrim, darbe veya ihtilali yapanlar alkışlandı, aklandı, seçildi, anayasal güvence getirildi, emekli oldu, her türlü zamanaşımı geçtikten sonra, biri 92 diğeri 87 yaşında hasta yataklarında yargılanıyorlar.

Aslında bizim, onlara sormamız gerekir : “Hakkınızı helal ediyor musunuz”

TEKKE VE ZAVİYELER NEDEN AÇILIYOR

Anayasa’da yer alan “Devrim Yasaları’ndan” biri daha kaldırılarak, tekke ve zaviyeler açılmak isteniyor.

Aslında yoldan geçen insanlara “tekke ve zaviye nedir” diye sorsanız, ne olduğunu bilen bile çıkmaz.

Bu açılışa gerekçe olarak, tekke ve zaviyeleri açarak “Alevi inancına da özgürlük getirmek istediklerini” söylüyorlar.

Alevi temsilcileri, büyükleri ise bar bar bağırıyorlar “Bu açılışa bizi alet etmeyin, Alevilik inancının, tekke ve zaviye ile en ufak bir ilişkisi yoktur” diye.

O halde tekke ve zaviyeler niçin açılmak isteniyor.

VAR MI BAŞKA SORULARINIZ

Ana dil’den, af sarmalına, teröristle görüşmelerden, etrafımızda yarattığımız düşman komşu ülkelere kadar “sorular” çeşit çeşit.

“Aykırı sorular, tehlikeli sorular, yandaş sorular, çanak sorular…”

Sorularınız varsa siz de sorunuz.

İşte meydan.

Av.A.Erdem Akyüz

Yakın Tarihin ve Bugünün Bir Analizi..

Yakın tarihin ve bugünün bir analizi..

Prof Dr.Yusuf Halaçoğlu (1993-2008 arası Türk Tarih Kurumu Başkanı)


Birilerinin çıkıp Dersimlilerden, Ermenilerden özür dilemesini izledik. Fakat kimse çıkıp da aslında Dersim'de ayaklananların devletten özür dilemeleri gerektiğini söylemedi.
Bunların kim olduğu da herkes tarafından bilinmektedir.
Bunlar altı aşiretten ibarettir.
Dersim'de herkes isyan etmedi.

Diaspora Ermenileri ve Taşnaklar gelsinler ve Türkiye'de bir panel yapalım.

Desinler ki; "Arkadaşlar biz yanlış yaptık, devletimize karşı çıktık. İhanet ettik, sivil insanları, kadınları çocukları, bebeleri öldürdük, hamile kadınların karınlarından ceninleri çıkarıp elimizde salladık".

Bunlar Pastırmacıyan'ın kendi raporlarında var.

Şöyle devam etsinler; "Biz bu hataları yaptık ve Türk milletinden özür diliyoruz".

Biz de o zaman diyelim ki; "Biz sizin bu yaptıklarınıza karşılık olarak sizi sürgün ettik, savaş alanlarına çıkardık. Bunlar olurken başınıza bir takım trajik olaylar geldi. Bu olanlar bizim elimizde olmayan şeylerdi. Eşkıyalar saldırdılar, gasp ettiler, öldürdüler, yağmaladılar. Sizler de yerinizden yurdunuzdan oldunuz. Biz de sizden özür dileriz" diyelim.

Var mısınız?

Bu olayların sorumlusu da anlaşıldığı kadarıyla Kürtlerdir.

Büyük çapta karşılıklı bir öldürme gerçekleşti.

Ama önce Ermeni çeteleri Osmanlı askeri elbiselerle Kürt köylerine saldırdı. Bu sebeple de karşılıklı öldürme gerçekleşti.

Yabancı kaynaklarda da aynı yönde kayıtlar yer almaktadır.

Bu durumu Meclis'te de ifade ettim.

Ermenileri öldürenlerin Türkler mi Kürtler mi olduğunu yine bir açık veya kapalı oturumda tartışmayı Meclis'te BDP'lilere söyledim. Onlar Osmanlı devletinin bunu emrettiğini söylediler. Ben de o zaman bunu kanıtlamalarını istedim.

O zaman Osmanlı yaptıysa da ortaya çıksın dedim.

Var mısınız dedim, yine yoklar, çünkü Osmanlı emretmedi aksine durdurdu.

Bütün ABD ve Alman kayıtlarında der ki "Osmanlı Ordusu olmasaydı, Kürtler Ermenilerin hepsini kesip, bir tanesini bile bırakmazdı".

I. Dünya Savaşı sırasında hangi Kürt aşiretlerinin Ruslarla işbirliği yaptığını da Meclis'te BDP'lilere sordum.

Buyrun, siz Çanakkale deyip duruyorsunuz dedim, bir oturum yapalım hangi Kürt aşiretleri Ruslarla işbirliği yapmışlardır açıklayın, dedim.

1920 Koçgiri, 1925 Şeyh Sait, 1926 Koçuşağı ardından da Dersim. Dersim'le ilgili olarak TÜRKSOLU dergisinde yayınlanan belgeler arasında var.

1935 yılında Kamışlı'da ve Halep'te Kürtlerle, Ermenileri İtalyanlar bir araya getirmiştir.

Dersim'e makineli tüfekleri gönderenler kimlerdir?

Fransızlar.

Türkiye, AB'ye benzer şekilde bir Türk Birliği'ni Türk cumhuriyetleriyle birlikte oluşturamaz mı? Elbette oluşturabilir.

Atatürk döneminde, Sadabad ve Bağdat Paktları gibi örneklerden biliyoruz, Türkiye'nin yüzünü doğuya döndüğünü görüyoruz.

Bugün ise tek umudumuz sanki Batıymış gibi hissettirilmeye çalışılıyor. Türk kamuoyu da bununla oyalanıyor.

Her şey aslına rücu edermiş, güneşin Doğudan yükseldiğini hatırlatmak gerekmiyor mu?

Mesela, TBMM'de Kırgızistan Cumhurbaşkanı Almazbek Atambayev'in yaptığı konuşma, Nazarbayev'in Kazakistan'daki söylemleri hakkında AKP Hükümeti neler düşünüyor?

Türk Cumhuriyetlerinin bu birliğe ihtiyacı olduğunun bir göstergesi değil midir? Türkiye bunu değerlendirebilir mi?

Türkiye kendi iradesiyle bir dış politika gerçekleştirecek olursa bu sorduklarımı/söylediklerimi gerçekleştirebilir.

Maalesef bugün bu yoktur.

AB'nin on sene içinde dağılıp çökeceğini ben TTK Başkanı'yken de söylemiştim. Nitekim bu durum şu anda büyük oranda gerçekleşmiştir.

AB kendi içinde büyük bir ekonomik krize düşmüştür.

Sadece Alman ekonomisi ayaktadır. Fransa bile sallantıdadır.

Bütün birlik üyesi ülkelerin ekonomileri ciddi biçimde sarsılmıştır. Yunanistan, İspanya, İtalya, Polonya, Macaristan gibi ülkeler iflasın eşiğine gelmiştir.

AB'nin eski fonksiyonu yoktur ve Türkiye'nin AB'ye girmesinin de hiç bir anlamı kalmamıştır artık.

Aslında yarından tezi yok, Türkiye'nin Gümrük Birliği'nden derhal çıkması lazımdır. AİHM'den de.
Türkiye'de hükümet bundan bir buçuk yıl önce doğru bir siyaset takip ediyordu. Suriye ile vizeler kaldırıldı.

İran'la aynı şekilde anlaşmalar yapıldı.
Bunun üzerine Batı dünyasında hemen eksen kaymasından bahsedilmeye başlandı. Ben o sırada Halep'teydim.

Eksen kayması konusunda televizyonların bana sorduğu soruya şöyle cevap vermiştim: "Türkiye kaymış olan eksenini doğruya oturtuyor".

Dünya enerji merkezlerinin bulunduğu coğrafya, Türk cumhuriyetleri de dahil olmak üzere Ortadoğu coğrafyasıdır.

Irak ve İran'ı da içine alarak Türk cumhuriyetlerinin bulunduğu bu coğrafya dünya petrollerinin, yani siyah altının  % 60'ına sahiptir.

Bütün Avrupa'yı besleyen doğalgaz da bu bölgeden çıkmaktadır.

ABD,  İNGİLTERE , İSRAİL ve AB ,BOP masalı ile Ortadoğunun bu büyük enerji merkezlerine hakim olmaya çalışmaktadır.

Bölgeye yeniden şekil vermeye, parçalamaya çalışıyorlar . Böl ve yönet

Böyle bir ortamda Türkiye'nin bu politikadan vaz geçip yüzünü Doğuya döndürmesi lazım. Medeniyet Batıda yoktur. Onların güneşi sadece kendilerini aydınlatabilecek güçtedir. Ne kadar ışık vereceğini de kendileri bile tahmin edememektedirler.
BOP ile, Kutsal topraklar masalı ile  kendi sonlarını da hazırladıklarının farkında bile  değiller.

Medeniyet Doğuda da vardır.

Bu medeniyeti sadece teknoloji olarak düşünsek bile bugün Tayland'dan Kore'ye, Japonya'dan Çin'e, Hindistan'a kadar Doğuda müthiş bir teknoloji gelişmesi vardır.

Eğer Türkiye akıllı davranarak Türk cumhuriyetleri ile beraber İran, Gürcistan hatta Rusya ile Baltık kıyılarından Kızıldeniz'e kadar uzanan bir coğrafyayı içine alan yeni bir birlik kurmanın adımlarını attığı zaman, dünyada pek  çok şey değişecektir.

Engeller tabi ki çıkacaktır ama bunları aşmak mümkündür.

Böylece dünyada söz sahibi olacak önce ekonomik ardından da siyasi bir işbirliği , ister istemez doğacaktır.

ABD, bugün Çin'le mücadele edemeyecek bir pozisyona düşmüştür. Çin ekonomik gücüyle, nüfusuyla büyük bir güçtür.

Şöyle düşünelim: 400 milyon insan 1,5 dolardan çalışsa 600 milyon dolar günlük geliri var demektir. Bu büyük ekonomiyle ABD'nin başa çıkması mümkün değildir.

Askeri anlamda da bu böyledir.

Dolayısıyla ABD'nin Çin'i alt edebilmesinin tek yolu olarak Çin'in ihtiyacı olan enerji merkezlerine sahip olmak kalmaktadır. BOP ile Çin , kuşatılmak Rusya ise izole edilmek istenmektedir.

Bugün Ortadoğu'da meydana gelen tüm olayların temelinde işte  bu  gerçek yatıyor.

Halbuki biz akıllı olsak da bu coğrafyada işbirliği yaparak bir yerlere varsak zannediyorum ki o takdirde dünyada Türkiye'nin geleceği de garanti altına alınmış olacaktır.

Türk milletinin bu duruma gelmesi aynı zamanda dünya barışının da garantisidir.

Türk milleti emperyalist değildir, başkalarını sömürerek bir yere varmaya çalışan bir yapısı yoktur.

Bu kadar imparatorluklar kurmuştur.

Bunlardan hangi birisi içinde yaşalan milleti kendi kültüründen, dilinden ve dininden uzaklaştırmıştır?

Selçukluları düşünelim.
Emirlerinde bulunan milletlerin arasında Ermeniler ve Gürcüler de vardı. Araplar, İranlılar ve Kürtler de vardı.

Neden hiçbiri asimile olmamıştır?

Karahanlılar, Akkoyunlular, Karakoyunlular, Gazneliler neden kimseyi asimile etmemiştir?

Hunlardan ve çok eski devirlerden değil, daha yakın zamanlardan bahsediyorum.

Mesela, Avarlar Macaristan bölgesinde hüküm sürmüştü.

Makedonya bölgesinde Kumanlar vardı.

Bu devletler, milletler şimdi nerededir?

Şu anda yoklar. Çünkü  emperyalist, asimileci değillerdi.

Bugün Makedonya'da Kumanova tarihen de sabit olarak hâlâ Kumanların yaşadığı yerdir. Bunlar birilerini asimile etmek yerine kendileri asimile olarak maalesef Slavlaşmışlardır.

Halbuki çok güçlüydüler.

Avarlar, bütün Avrupa'yı hakimiyetleri altına almışlardı.

Bugün Macaristan'dadırlar ama asimile olmuşlardır.

Gerçekte emperyalist olmadıkları için asimile olmuşlardır.

Cezayir'deki Türkler de bugün oradadırlar.

Gittik ve gördük. Türkçe'yi unutmuşlardır.

Yemen'deki Türkler nerede?

Sana'da Türk mahallesi olarak bilinen yerde yaşıyorlar ama Türkçe bilmiyorlar.

Mısır'daki Kölemen, Memluk, Ihşidiler, Tolunoğulları neredeler?

Osmanlı Türkleri neredeler?

Suriye'de 700 bin Türk var denilmektedir.

Aslında daha da fazladır.

Onların hepsi bugün Arapça konuşmaktadır.

Golan Tepeleri de hep Türk köyleriydi ama Türkçe yazmasını bile unutmuşlardı.

Ürdündekiler, Lübnandaki Türkler  nerede?

Girit'ten gidip Lübnan'da, Suriye'de, Trablus'ta yaşayanlar neredeler? Gittik bunlarla da konuştuk.

Daha dün olmasına rağmen ancak çat pat Türkçe konuşabiliyorlar ve "bizi neden yalnız bıraktınız" diye bize soruyorlardı.

Biz ırkçı olsaydık bugün bunların hiçbirisi olmayacaktı belki ama o zaman da Türk milleti olmayacaktı.

Türk'ün hoşgörüsü, vakur duruşu, insani yanı  olmasaydı bunlar da olmayacaktı. O zaman da medeniyete yön veren, medeni ve insan olan bir Türk milleti olmayacaktı...

Yusuf Halaçoğlu

.

DARBELERİ ARAŞTIRMA KOMİSYONUNU KAHVALTIYA BEKLİYORUM

     Darbeleri Araştırma Komisyonu ev gezilerine başladı.
     Son olarak Tansu Çiller’in, İstanbul Yeniköy’de ki yalısına gittiler.
     Ben de “Darbeleri araştırma Komisyonu”nu bizim evde sabah kahvaltısına davet ediyorum.
     Sayın Komisyon üyelerine, Tansu Çiller’in boğaza nazır lüks villasındaki kadar ikramda bulunamasam da, eğer bizim fakirhaneye teşrif ederlerse, mahalle bakkalına darbe yaparak aldığım çifte sarılı köy yumurtalarından ikram ederim. Bu arada çift sarılı köy yumurtalarından edinebilmek için, bakkala nasıl bir darbe teşebbüsünde bulunduğum yolunda açıklamalarda da bulunurum.
     Üstelik Sayın Çiller, gelecek olanları sadece alt komisyon üyeleri ile sınırlı tutmuş. Katılmak isteyen diğer vekilleri “evim müsait değil” diye kabul etmemiş. Ben iki sıra iskemle koyar gelecek olan bütün konukların tamamını misafir ederim.
     Başım üstünde yerleri var.
     Bu suretle komisyonun sahipleri ve katılımcıları gibi, medyaya çıkıp meşhur olmak imkanını da bulabilirim.
     Zira bu Sayın Komisyon’un toplantıları artık dizi film gibi oldu. Uzadıkça uzuyor ve kamu oyunda reytingi arttıkça yeni bölümleri çekiliyor.
     Eteğinde dökecek taşı olanlar, Komisyon davetini bahane ederek; sataşmak istedikleri yer ve kişilere yollamalarda bulunmak, içlerini dökmek fırsatını kaçırmıyorlar.
     Komisyon üyelerinin soruları ise bir alem.
     Sanki darbe araştırması değil de, gıcık oldukları kişileri sıkıştırma operasyonu. Davet ettikleri kişiye soruyorlar : “Gözlerimin içine bakarak cevap ver”.
     Komisyona üye olmayan bazı vekiller de arada bir toplantılara katılıyorlar. Katılma gerekçeleri de çok ilginç “Yüzleşmek için katılıyorum” diyenler var. Sanki araştırma komisyonu değil, hesaplaşma ünitesi.
     Ve arada bir konuşmalar, hanımların “altın günü” davetlerine dönüyor. Kişisel ve araştırılan darbe ile ilgisi olmayan soru, cevap ve hesaplaşmalara dökülüyor.
     İşin bir diğer ilginç yönü de, darbe komisyonu üyelerinin bir kısmının kendilerini, araştırdıkları darbenin mağduru olarak görmeleri ve öyle tanıtmaları. Yani araştırılan konunun hem mağduru, hem hakimi, hem savcısı durumundalar.
     Eh, bizde araştırma dediğin böyle olur.
     Toplantı sonrasında da her bir üye kendine göre bir yorum ve bir açıklama yapıyor ki, kamu oyunun kafası iyice karışıyor.
     Darbeleri araştırmak iyi de, biz de bir söz vardır :“Hırsızın hiç mi suçu yok” diye. Yani eğer ortada bir darbe varsa, darbeye neden olacak kadar kötü yönetimlerin araştırılacak hiç mi suçu yok.
     Bu nasıl bir darbe araştırması ise, dinlenmeyen kimse kalmadı. Sanki milletçe darbeci olduk.
     Eski Genelkurmay başkanları, eski yeni bakanlar, milletvekilleri, bürokratlar, öğretim üyeleri, gazete patronları, yazarlar, gazeteciler, hukukçular…
     Katılmak zorunlu olmamasına rağmen, içlerini boşaltmak için gidiyorlar.
     Araştırma Komisyonunun toplantıları sırasında yöneltilen öyle soru ve cevaplar var ki en ünlü komedilere taş çıkartır. Günün birinde bunlar alt alta yazılıp çizildiğinde başkaca eğlenceye lüzum kalmayacak. O kocaman adamların neler söylediğini okuyunca gözlerimizden yaşlar boşalacak:
     - Darbe günü çiğ börek yediniz mi?
     - Ben çiğ yemedim ki karnım ağrısın.
     - Daha önce Migrosdan darbeli matkap aldınız mı?
     - Ben hiç Migrosa gitmem, alış verişlerimi kantinden yaparım.
     Darbe yapmak ne kolaymış.
     İnternet sayfana iki satır bildiri koydun mu, al sana darbe.
     Biz günlük hayatımızda her gün darbe üstüne darbe yiyoruz da hatırımızı soran bile yok.
     Ancak beni üzen nokta; Sayın Komisyon üyelerini fakirhaneye davet fikri tutmayacak gibi görünüyor çünki bir sonraki toplantılarını Dolmabahçe Sarayında yaptılar.
     Giderek işi büyütüyorlar.
     Darbeleri ve darbeler tarihini araştırmak için; AB ülkeleri, Yunanistan, Portekiz, İspanya, Küba gibi ülkelere gideceklermiş.
     Ne yapalım, talihlerine küssünler; çift sarılı yumurta yemek fırsatını kaçırdılar.
     Bizde eskiden beri söylenen bir söz vardır : “Bir konuyu çıkmaza sokmak, karıştırmak istiyorsan komisyona havale et” derler.
     Doğruymuş.

Av.A.Erdem Akyüz
erdemak@gmail.com

.

YÜCE ATATÜRKÜMÜZ

 

Türkiye halkı asırlardan beri hür ve bağımsız yaşamış ve bağımsızlığı hayatın şartı kabul etmiş bir ulusun kahraman çocuklarıdır. Bu ulus bağımlı yaşamamıştır, yaşayamaz ve yaşamayacaktır. ( 1922, İzmit)

Mustafa Kemal ATATÜRK

 

O bizim gözbebeğimiz (1881 - 193∞)

 

Değerli arkadaşlar,

AB-D emperyalizmine ve onun uşaklarına karşı verdiği mücadele sonucu güzel ülkemizde laik ve ulusal bir CUMHURİYETİ kuran, bizlere emanet eden yüce önderimiz Mustafa Kemal ATATÜRKün, Cumhuriyetimizi nasıl kurduğunu hepimizin iyi bilmesi ve anlaması çok önemlidir. Bunun içinde Sn, Turgut ÖZAKMAN’ın yazdığı Türk Mucizesi: CUMHURİYET kitabını okumanızı isterim!!!

 

Saygın Özakman kitabında, yüce önderimizin Cumhuriyetimizi hangi koşullarda ve kimlerle mücadele ederek bizlere kazandırdığını çok güzel belgelemektedir. Yüce önderimizi de şöyle tanımlamaktadır:

“Avrupada ülkesini savaşta zafere kavuşturan birçok komutan vardır. Milletini daha ileri bir toplum yapmak için çalışmış birçok önder vardır. Ama yokluk, yoksulluk içinde ikisini birden başarmış bir kişi var: ATATÜRK

Sıfır imkanla işgal edilen vatanını kurtarmış, emperyalizmi ve yardakçılarını yenmiş, ülkesini tam bağımsız yapmış, bununla kalmamış milletini çağdaşlaştırmak, kadın-erkek eşitliğini sağlamak, halkını uyandırmak, kalkındırmak için devrimler gerçekleştirmiş, bir doğu ülkesinde demokrasinin kapısını açmış böyle bir önder, bilge, millet atası hiçbir ülkenin tarihinde yer almıyor. Yabancılar işte bu yüzden Atatürk saygımızı anlayamıyorlar.

Tarihlerinde bir örneği yok ki!!!”

 

Değerli arkadaşlar,

Yüce önderimiz Mustafa Kemal ATATÜRK’ün ilke ve devrimleri, AB tarafından en büyük engel olarak görülmektedir. Hollandalı 30 yıllık politikacı, Hristiyan Demokrat parlamenter Oostlander tarafından Mart-2003 de hazırlanan ön raporda, KEMALİZM ilkeleri, AB’ye üye olmamız için en büyük engel olarak tanımlanmıştır.

 

Yine Avrupa Parlamentosu’nun bir İngiliz milletvekili Andrew Duff de basın toplantısı düzenlemiş ve şöyle demişti: ‘Devlet dairelerinden Atatürk’ün resimlerinin kaldırılması zamanı geldi. Türkiye bunu yapmalıdır.’

 

AB Komisyonunun önceki yıl düzenlediği ilerleme raporunda da Türkiye’de ifade özgürlüğünü kısıtlayan yasal düzenlemelerin kaldırılması istendi. Bunların içinde öncelik halk arasında “Atatürk’ü Koruma Kanunu” olarak bilinen ve 31 Temmuz 1951’de yürürlüğe giren 5816 Sayılı Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun geliyormuş... AB komisyonu üyelerine göre, Atatürk’e hakaret edenlere ve aşağılayanlara cezai yaptırım uygulanması, ifade özgürlüğünün önündeki en büyük engellerden biriymiş! Eğer Türkiye gerçek bir demokrasi olmak istiyorsa, Atatürk’e de hakaret edilebilmeliymiş! Atatürk’ün hatırasına alenen hakaret eden veya sövenler, nasıl olur da hapis cezasına çarptırılırmış? Atatürk’ü temsil eden heykel, büst ve abideleri tahrip edenlerin tüm bu eylemleri, “ifade özgürlüğü” kapsamında değerlendirilmeliymiş!!!

 

Değerli arkadaşlar,

AB-D emperyalizminin temsilcileri, neden onun resminden bu kadar korkuyorlar, neden onun ulusalcı ilke ve devrimlerinden bu kadar çekiniyorlar? Lütfen düşünün ve gereken yorumu yapın.

 

Ayrıca güzel ülkemizde, AB-D emperyalizmi yardakçılarının bazıları, Mustafa gibi filmlerle yüce önderimizi halkımıza yanlış tanıtmakta, bazıları yandaş TV programlarında KEMALİZM gericiliktir diyebilmekte, bazıları da yüce önderimizin YURTTA SULH, CİHANDA SULH özdeyişine, derinlikli bir felsefenin ürünü olmadığını söyleyerek karşı çıkmakta ve yine KEMALİZMİ kuru bir ideoloji olarak tanımlamaktadırlar. (Bunların içinde ABD’de uzun süre yaşayan Prof’larımız olduğunu da anımsayalım)

 

Bazıları da geçmişte Rıza Nur gibilerinin yaptığı gibi onun anne ve baba geçmişini araştırma bahanesi ile şimdi yine Atamızı yıpratmak için uğraş vermektedirler. Ne hikmetse, hem Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olan ve hem de aydın geçinen bu nankör kişiler, onun çok değerli özdeyişlerini ve yorumlarını anlamak-anlatmak yerine yüce önderimize karşı halkımızca duyulan sevgi ve saygıyı azaltmak için yoğun çaba içindeler!!!

 

Değerli arkadaşlar,

Her kim ne yaparsa yapsın, bizlere padişaha kul olma yerine, bağımsız ulus ve özgür vatandaş olma bilinci aşılayan yüce önderimize duyulan, sevgi ve saygı sonsuza kadar yaşayacaktır. Çünkü o bizim gözbebeğimiz!!! Onun ilke ve devrimleri, AB-D emperyalizmine karşı direnen tüm uluslara da örnek olmaya devam edecektir.

 

Saygıdeğer ATATÜRKÜMÜZÜ, kaybedişimizin 74 yılında, saygı, sevgi ve hürmetle anıyoruz. Onu anmamızı engellemeye kalksaIar da aklımızdan, kalbimizden ve gönlümüzden silemeyecekler. Işıklar içinde yatsın.

 

Sevgi ve saygılarımla (9.11.2012).

Prof.Dr. Mehmet Ali KÖRPINAR

Orhun Anıtları Tam Metni

[Editör'ün Notu: Orhun Yazıtlarının Türk kamuoyundaki etkileri hakkında ayrıntılı bilgi ve yapılan çalışmalar için bakınız, Copeaux, a.g.e., s.18-22; 

Türk tarihinin geçmişi hakkında Türk Tarihinin Ana Hatları’nda şunlar ifade edilmiştir: 

“Bu eserin gayesi asırlarca çok haksız iftiralara uğratılmış, ilk medeniyetlerin kuruluşundaki hizmet ve emekleri inkâr olunmuş Büyük Türk Milletine, tarihî hakikatlere dayanan şerefli mazisini hatırlatmaktır. Şunu da ilâve edelim ki on bir bin yıllık göğüs kabartan ve 

alın yükselten bir mazî, Türk milletine boş ve lüzumsuz bir gurur vermeyeceği gibi, 

her milletin tarihinde görülmüş ve görülebilecek hallerden olarak birkaç asır ön saftan ayrılmış bulunmak ta fütur vermez.” Türk Tarihinin Ana Hatları, s.73.]

Orhun Yazıtları, Göktürk İmparatorluğu'nun ünlü hükümdarı Bilge Kağan devrinden kalma altı adet yazılı dikilitaştır. Moğolistan'ın kuzeyinde, Baykal gölününü güneyinde, Orhun ırmağı vadisindeki Koşo Saydam gölü yakınlarındadır. Bu yazıtlardan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları, Koçho Tsaydam bölgesindeki Orhun Irmağı civarında; Bilge Tonyukuk yazıtları ise, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarından yaklaşık 360 km uzakta, Tola Irmağı'nın yukarı yatağındaki Bayn Tsokto (Bayn Çokto) bölgesindedir. Bilge Tonyukuk yazıtlarının, (Orhun Irmağı civarında olmamasına rağmen), Orhun yazıtlarıyla birlikte düşünülmesi, anılması Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtları ile aynı döneme ait olması ve aynı konuları içermesindendir. Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, sanatı, töresi hakkında önemli bilgiler vermektedirler. Türk ve Türkçe adı, ilk kez Doğu Göktürkler dönemine ait bu yazıtlarda geçmektedir. Yazıtların üçü çok önemlidir. İki taştan oluşan Tonyukuk 716, Köl Tigin (Kültigin) 732, Bilge Kağan 735 yılında dikilmiştir. Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan'ın ağzından yazılmıştır.

Kültigin, Bilge Kağan'ın kardeşi, buyrukçu ihtiyar Tonyukuk ise veziridir. Anıtların olduğu yerde yalnızca dikilitaşlar değil, yüzlerce heykel, balbal, şehir harabeleri, taş yollar, su kanalları, koç ve kaplumbağa heykelleri, sunak taşları bulunmuştur.

Orhun Abideleri'ni ilk kez 1889 yılında Rus tarihçi Yardintsev bulmuştur. 1890'da bir Fin heyeti, 1891'de de bir Rus heyeti burada incelemelerde bulunmuştur. Bu heyetler yazıları çözememişlerdir. Fakat 1893 yılında Danimarkalı bilgin Vilhelm Thomsen, 38 harfli alfabeyi çözerek yazıtları okumayı başarmıştır. Alfabenin dördü sesli, dördü sessiz harften oluşur. Yazıda harfler birbirine birleştirilmez, kelimeler de birbirlerinden iki nokta üstüste konularak ayrılır. Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazılır. Orhun abidelerinde yazılar yukarıdan aşağıya yazılmış ve sağdan sola doğru istiflenmiştir. 

Bilge Kağan Yazıtları 

Doğu Yüzü 

Yazıtların Bulunduğu Alan. 

Bilge Kağan Yazıtları

Tanrı gibi Tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı, sözüm: Babam Türk Bilge Kağanı … Sir, Dokuz Oğuz, İki Ediz çadırlı beyleri, milleti … Türk tanrısı [1] üzerinde kağan oturdum. Oturduğumda ölecek gibi düşünen Türk beyleri, milleti memnun olup sevinip, yere dikilmiş gözü yukarı baktı. Bu zamanda kendim oturup bunca ağır töreyi dört taraftaki … dim. Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış [2] .

İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumın Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini, töresini tutu vermiş, düzene soku vermiş. Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye dik çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda [3] Demir Kapıya kadar kondurmuş. İkisi arasında pek teşkilâtsız Gök Türkü düzene sokarak öylece oturuyormuş. Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş. Buyruku bilgili imiş tabiî, Cesur imiş tabiî. Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş tabiî. İli tutup töreyi düzenlemiş. Kendisi öylece vefat etmiş [4] .

Yasçı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı, bunca millet gelip ağlamış, yas tutmuş. Öyle ünlü kağan imiş. Ondan sonra küçük kardeşi kağan olmuş tabiî, oğulları kağan olmuş tabiî. Ondan sonra küçük kardeşi büyük kardeşi gibi [5]  kılınmamış olacak, oğlu babası gibi kılınmamış olacak. Bilgisiz kağan oturmuştur, kötü kağan oturmuştur. Buyruku da bilgisizmiş tabiî, kötü imiş tabiî. Beyleri, milleti ahenksiz olduğu için, aldatıcı olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti [6]  karşılıklı çekiştirttiği için, Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, kağan yaptığı kağanını kaybedi vermiş. Çin milletine beylik erkek evlâdını kul kıldı, hanımlık kız evlâdını cariye kıldı. Türk beyler Türk adını bıraktı. Çinli beyler Çin adını tutarak, Çin kağanına itaat etmiş. Elli yıl [7] işi gücü vermiş. Doğuda gün doğusunda Bökli kağana kadar ordu sevk edi vermiş. Batıda Demir Kapıya ordu sevk edi vermiş. Çin kağanına ilini, töresini alı vermiş.Türk halk kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime ili kazanıyorum der imiş [8] . Kağanlı millet idim, kağanım hani, ne kağana işi, gücü veriyorum der imiş. Öyle diyip Çin kağanına düşman olmuş. Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden, yine tâbi olmuş. Bunca işi, gücü vermediğini düşünmeden, Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş. Yok olmaya gidiyormuş. 

Bilge Kağan Yazıtı 

Yukarıda [9] Türk Tanrısı, mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmiştir. Türk milleti yok olmasın diye, millet olsun diye, babam İltiriş kağanı, annem İlbilge Hatunu göğün tepesinden tutup yukarı kaldırmıştır. 

Babam kağan on yedi erle dışarı çıkmış. Dışarı yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış, dağdaki [10] inmiş. Toplanıp yetmiş er olmuş. Tanrı kuvvet verdiği için, babam kağanın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş. Doğuya batıya asker sevk edip toplamış, yığmış. Hepsi yedi yüz er olmuş. Yedi yüz er olup ilsizleşmiş, kağansızlaşmış milleti, cariye olmuş, kul olmuş milleti, Türk töresini bırakmış [11]  milleti, ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş.

Tölis, Tarduş milletini orda tanzim etmiş. Yabguyu, şadı orda vermiş. 

Güneyde Çin milleti düşman imiş. Kuzeyde Baz Kağan, Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş. Kırgız, Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı hep düşman imiş. Babam kağan olunca…. kırk [12] yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış. Tanrı lütfettiği için illiyi ilsizletmiş, kağanlıyı kağansızlatmış., düşmanı tâbi kılmış, dizliye diz çöktürmüş, başlıya baş eğdirmiş. Babam kağan öylece ili, töreyi kazanıp, uçup gitmiş. Babam kağan için ilkin Baz Kağanı balbal olarak dikmiş. 

Babam [13]  kağan uçtuğunda kendim sekiz yaşında kaldım. O töre üzerine amcam kağan oturdu. Oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti, tekrar besledi. Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı. Amcam kağan oturduğunda kendim prens … 

Tanrı buyurduğu için [14] on dört yaşımda Tarduş milleti üzerine şad oturdum. Amcam kağan ile doğuda Yeşil Nehire, Şantung ovasına kadar ordu sevk ettik. Batıda Demir Kapıya kadar ordu sevk ettik. Kögmeni aşarak Kırgız ülkesine kadar ordu sevk ettik.Yekun olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç defa savaştık, illiyi ilsizleştirdik, kağanlıyı kağansızlaştırdık. Dizliye [15] diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik. 

Türgiş kağanı Türküm, milletim idi. Bilmediği için, bize karşı yanlış hareket ettiği, ihanet ettiği için kağanı öldü, buyruku, beyleri de öldü. 

On Ok kavmi eziyet gördü. Ecdadımızın tutmuş olduğu yer, su sahipsiz kalmasın diye Az milletini tanzim ve tertip edip … Bars bey [16]  idi. Kağan adını burda biz verdik. Kız kardeşim prensesi verdik. Kendisi ihanet etti, kağanı öldü, milleti cariye, kul oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasın diye Az, Kırgız milletini tanzim ve tertip edip geldik. Savaştık … ilini geri verdik. Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. 

Batıda [17] Kengü Tarbana kadar Türk milletini öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. O zamanda kul kullu, cariye cariyeli olmuştu. Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi, oğlu babasını bilmezdi. Öyle kazanılmış, öyle düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı. 

Türk, Oğuz beyleri, milleti işit: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese [18], Türk milleti, ilini, töreni kim bozabilecekti? Türk milleti, vaz geç, pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı, beslemiş olan kağanına, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kötü hâle soktun. Silâhlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi? Mukaddes Ötüken ormanının milleti, gittin! Doğuya giden, gittin! Batıya,

 giden, gittin! Gittiğin yerde hayrın şu olmalı: Kanın nehir gibi koştu. Kemiğin dağ gibi [19] yattı. Beylik erkek evlâdını kul kıldın. Hanımlık kız evlâdını cariye kıldın. O bilmemenden dolayı, kötülüğün yüzünden amcam kağan uçup gitti. Önce Kırgız kağanını balbal olarak diktim. Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, babam kağanı [20], annem hatunu yükselten Tanrı, il veren Tanrı, Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, kendimi o Tanrı kağan oturttu tabiî. 

Bilge Kağan yazıtları -2

Varlıklı, zengin millet üzerine oturmadım. İçte aşsız, dışta elbisesiz; düşkün, perişan millet üzerine oturdum. Küçük kardeşim Kül Tigin, iki şad, küçük kardeşim Kül Tigin ile konuştuk. Babamızın [21], amcamızın kazanmış olduğu milletin adı sanı yok olmasın diye Türk milleti için gece uyuyamadım, gündüz oturmadım. Küçük kardeşim Kül Tigin ile, iki şad ile öle yite kazandım. Öyle kazanıp bütün milleti ateş, su kılmadım. Ben kendim kağan oturduğumdan her yere gitmiş olan millet yaya olarak, çıplak olarak, öle yite geri [22]  geldi. 

Milleti besleyeyim diye kuzeyde Oğuz kavmine doğru; doğuda Kıtay, Tatabı kavmine doğru; güneyde Çine doğru on iki defa ordu sevk ettim … savaştım. Ondan sonra Tanrı buyurduğu için, devletim, kısmetim var olduğu için, ölecek milleti diriltip besledim. Çıplak milleti elbiseli kıldım. Fakir milleti zengin kıldım [23] . Az milleti çok kıldım. Değerli illiden, değerli kağandan daha iyi kıldım. Dört taraftaki milleti hep tabi kıldım, düşmansız kıldım. Hep bana itaat etti. 

On yedi yaşımda Tanguta doğru ordu sevk ettim. Tangut milletini bozdum. Oğlunu, karısını, at sürüsünü, servetini orda aldım. On sekiz yaşımda Altı Çub Soğdaka [24]

[1] Tengri teg Tengri yaratmış Türk Bilge Kağan sabim: Karigım Türk Bilge [Kağan … ]ti Sir Tokuz Oğuz İki Ediz kerekülüg begleri budunı [ … Tü]rk teng[ri … ]

[2] üze kağan olurtum. Olurtukuma ölteçiçe sakınığma Türk begler budun ögirip sebinip torigtamış közi yügerü körti. Bödke özüm olurup bunca ağır törüg tört bulungdakı [ … ]dim. Üze kök Tengri as[ra yağız yir kılındukda ikin ara kişi oğlı kılınmış].

[3] Kişi oğlında üze eçüm apam Bumın Kağan İstemi Kağan olurmış. Olurupan Türk budunurig ilin törüsin tuta birmiş, iti birmiş. Tört bulurig kop yağı ermiş. Sü sülepen tört bulungdakı budunuğ [kop almış, kop baz kılmış]. Başlığığ [yü]kündürmüş, tizlig[ig sökürmiş. İlgerü Kadırkan yışka tegi kirü]

[4] Temir Kapığka tegi kondurmış. İkin ara idi oksuz Kök Türk iti anca olurur ermiş. Bilge kağan ermiş, alp kağan ermiş. Buyrukı bilge ermiş erinç, alp ermiş erinç. Begleri yime budunı [yime tüz ermiş. Anı] üçün ilig anca tutmış erinç. İlig tutup törü[gitmiş. Ozi anca kergek bolmış].

[5] Yoğçı sığıtçı örigre kün toğsıkdakı Bökli çöl[l]üg il Tabğaç Tüpüt Apar Purum Kırkız Üç Kurıkan Otuz Tatar Kıtariy Tatabı bunca budun kelipen sığtamış, yoğlamış. Antağ külüg kağan er[miş. Anda kisre inişi kağan bolmış eri]nç. Oğlıtı kağan bolmış erinç. Anda [kisre inişi eçisin teg]
[6] Kılınmaduk erinç, oğlı karigın teg kılınmaduk erinç. Biligsiz kağan olurmış erinç, yablak kağan olurmış erinç. Buyrukı yime biligsiz ermiş erinç, yablak ermiş erinç. Begleri budunı tüzsüz üçün Tabğaç budun tebliğin kürlügin [üçün armakçısjın üçün inili [eçili kiriğşürtükin üçün begli budunluğ]
[7] yorigşurtukın üçün Türk budun illedük ilin ıçğınu ıdmış kağanladuk kağanın yitürü ıdmış. Tabğaç budunka beglik un oğlın kul kıltı, isilik kız oğhn kürig kıldı. Türk begler Türk atın ıtı. Tab[ğaçğı] begler Tabğaç at[ın tutupan Tabğaç kağanka körmiş. Elig yıl]
[8] işig küçüg birmiş. İlgerü kün toğsık[k]a Bökli kağanka tegi süleyü birmiş. Kurığaru Temir Kapığka süleyü birmiş. Tabğaç kağanka ilin törüsin alı birmiş. Türk kara kamağ budun anca timiş: İllig budun [ertim, ilim amtı kanı, kimke ilig kazğanur men tir ermiş].
[9] Kağanlığ budun ertim, kağanım kanı. Ne kağanka işig küçüg birür men tir ermiş. Anca tip Tabğaç kağanka yağı bolmış. Yağı bolup itimi yaratunu umaduk yana içikmiş. Bunca işig küçüg birtükgerü sakınmatı Türk budunuğ ölür[eyin, uruğsır]atayın tir ermiş. Yokadu barır ermiş. Üze
[10] Türk Tengrisi ıduk yiri subı anca itmiş erinç. Türk budun yok bolmazun tiyin budun bolçun tiyin karigım İltiriş kağanığ ögüm İlbilge Katunuğ tengri töpüsinde tutup yügerü kötürti erinç. Karigım kağan yiti yigirmi erin [taşıkmış. Taşra yorıyur tiyin kü eşidip balıkdakı tağıkmış, tağdakı ]
[11] inmiş. Tirilip yitmiş er bolmış. Tengri küç birtük üçün karigım kağan süsi böri teg ermiş, yağısı koriy teg ermiş. İlgerü kurığaru sülep tirmiş, kubratmış. Kamağı yiti yüz er bolmış. Yiti yüz er bolup [ilsiremiş kağansıramış budunuğ kürigedmiş kuladmış budu]nuğ Tü[rk tö]rüsin [ıçğınmış]
[12] budunuğ eçüm apam törüsinçe yaratmış boşğurmış. Tölis Tarduş budunuğ anda itmiş. Yabğuğ şadığ anda birmiş. Biriye Tabğaç budun yağı ermiş. Yırıya Baz Kağan, Tokuz Oğuz budun yağı ermiş. Kı[rkız Kurıkan Otuz Tatar Kıtariy Tatabı kop yağı ermiş. Ka]rigım [kağan bunca ..kırk artukı]
[13] yiti yolı sülemiş, yigirmi sürîgüş sürigüşmiş. Tengri yarlıkaduk üçün illigig ilsiretmiş, kağanlığığ kağansıratmış, yağığ baz kılmış, tizligig sökürmiş, başlığığ yükündürmiş. Karigım kağan [anca ilig törüg kazğanıp uça barmış]. Karigım [kağanka] baş[lay]u Baz Kağanığ balbal [tikmiş. Karigım]
[14] kağan uçdukda özüm sekiz yaşda kaltım. Ol törüde üze eçim kağan olurtı. Olurupan Türk budunuğ yiçe itdi, yiçe igit[t]i. Çığariyığ bay kıldı, azığ öküş kıldı. Eçim kağan olurtuk[d]a özüm tigin erk[ … ]iy[… ] Tengri [yarlıkaduk üçün]
[15] tört yigirmi yaşımka Tarduş budun üze şad olur-tum. Eçim kağan birle ilgerü Yaşıl ögüz Şanturig ya-zıka tegi süledimiz. Kurığaru Temir Kapığka tegi sü-ledimiz. Kögmen aşa Kırkız yiririge tegi s[üledimiz. Kamağı biş] otuz sü[ledimiz. üç yigirmi sürigüşdü-müz. İlligig ilsiretdimiz. kağanlığığ kağansıratdımız, Tizligig]
[16] sökürtümüz, başlığığ yükündürtümüz. Türgiş kağan Türk[üm] budunum erti. Bilmedükin üçün bizirige yarigıldukın yazındukın üçün kağanı ölti, buyrukı begleri yime ölti. On Ok budun emgek körti. Eç[ümiz apamız tutmış yir sub idi]siz kalmazun [tiyin Az budunuğ itip yaratıp… Bars Beg]
[17] erti. kağan atığ bunda biz birtimiz. Sirigilim kunçuyuğ birtimiz. Özi yazındı, kağanı ölti, budunı kürfg kul boldı. Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Kırkız budunug i[tip] yaratıp keltimiz. Sürigüşdümüz. [ … ilin yana birtimiz. İlgerü] Kadır-kan y[ışığ aşa] b[udunu]ğ anca [kondurtumuz, anca itdimiz. Kurığaru]
[18] Kerigü Tarbanka tegi Türk budunuğ anca kondur tumuz, anca itdimiz. Ol ödke kul kulluğ kürig kürig- lüg bolmış erti. İnişi eçisin bilmez erti, oğlı karfgın bilmez erti. Anca kazğanmış anca itmiş ilim[iz törümüz erti. Türk Oğuz begleri bud]un eşid: Üze Tengri basma[sar asra] yir telinmeser
[19] Türk budun ilirîgin törürigün kim artatı udaçı [ert]i? Türk budun ertin, ökün! Küregürigün üçün igidmiş kağanırîga ermiş [barmış edgü] i liriğe kentü yangıldığ, yablak kigürtüg. Yaraklığ kandın kelip yariya iltdi? Sürigüglüg kandın [kelipen] süre [iltdi? Iduk Ötüken yı]ş budun bardığ. İlgerü [barığma] bardığ. Kurığaru
[20] barığma bardığ. Barduk yirde edgüg ol erinç: [Ka-nı]rig ögüzçe yügürti. Sürigüküg tağça yatdı. Beglik un oğlırigın kul kıldığ. [İsilik kız oğlurigın] kürig kıldığ. Ol bilmedükügün üçün yablakırigın üçün eçim kağan uça bardı. Başlayu Kırkız kağanfığ balbal tikdim]. Türk budun atı küsi yok bolmazun tiyin karigım kağanığ
[21] ögiim katunuğ kötürügme Tengri il birig[me tejrîgri Türk budun atı küsi yok bolmazun tiyin özümün ol Tengri kağan olurt[dı erinç. Nerig] yılsığ budunda üze olurmadım. İçre aşsız taşra tonsuz yabız yablak budunda [üze olurtum]. [İnim Kül Ti]gin iki şad inim Kül Tigin [birle] sözleşdimiz.[Karigımız]
[22] eçimiz kazğanmış budun atı küsi yok bo[lmaz]un tiyin, Türk budun üçün tün udımadım. Küntüz olurmadım. İnim [Kül Tigin birle iki şad] birle ölü yitü kazğandım. Anca kazğanıp biriki budunuğ ot sub kılmadım. Men [özüm kağan olurtukuma] yir sayu barmış bu [dun y adağın yalırigın?] ölü yitü [yana]
[23] kelti. Budunuğ igideyin tiyin yırığaru Oğuz budun tapa ilgerü Kıtariy Tatabı [bu]dun tapa birigerü Tabğaç tapa iki yigir[mi süledim …] sürigüşdüm. Anda kisre Tengri yarlıkaduk üçün kutum ülügüm bar üçün ölteçi budunuğ [tirgür]ü igit[t]im. Yalırig budunuğ tonluğ kıldım. Çığariy bud[unuğ] bay ki [İdim].
[24] Az budunuğ öküş kıldım. Iğar illigde ı[ğar] kağanlığda yig kıldım. Tört bulurigdakı budunuğ kop baz kıldım, yağışız kıldım. Kop manga körti. Yiti yigirmi yaşıma Tarigut tapa süledim. Tarigut budunuğ bozdum. Oğlın yo[tuz]ın yılkısın barımın anda altım. Sekiz yegirmi yaşıma Altı Ç[ub Soğdak]

Güney Yüzü

 … Çin süvarisini, on yedi bin askeri ilk gün öldürdüm. Piyadesini ikinci gün hep öldürdüm. Bi … aşıp vard … [1]  defa ordu sevk ettim. Otuz sekiz yaşımda kışın Kıtaya doğru ordu sevk ettim … Otuz dokuz yaşımda ilk baharda Tatabıya doğru ordu sevk ettim…. [2] ben… öldürdüm. Oğlunu, karısını, at sürüsünü, servetini …[3]  millet… karısını yok kıldım. ….  [4] … [5] savaştım. …[6] verdim. Kahraman erini öldürüp balbal kılı verdim. Elli yaşımda Tatabı milleti Kıtaydan ayrıldı. – lker dağına … [7]  Ku general kumandasında kırk bin asker geldi. Töngkes dağında hücum edip vurdum. Otuz bin askeri öldürdüm. On bin … ise … öktüm. Tatabı [8]  öldürdü. Büyük oğlum hastalanıp yok olunca ku’yu’ generali balbal olarak diki verdim. Ben on dokuz yıl şad olarak oturdum, on dokuz yıl kağan olarak oturdum, il tuttum. Otuz bir … [9] Türküm için, milletim için iyisini öylece kazanı verdim. Bu kadar kazanıp babam kağan  köpek yılı, onuncu ay, yirmi altıda uçup gitti. Domuz yılı, beşinci ay, yirmi yedide yas töreni yaptırdım. 

Bukağ vali … [10]  babası Lisün Tay generalin başkanlığında beş yüz yiğit geldi. Kokuluk …. altın, gümüş fazla fazla getirdi. Yas töreni kokusunu getirip diki verdi. Sandal ağacı getirip öz … [11]  Bunca millet saçını, kulağını … kesti. İyi binek atını, kara samurunu, mavi sincabını sayısız getirip hep bıraktı [12] .

Tanrı gibi Tanrı yaratmış Türk Bilge Kağanı, sözüm: Babam Türk Bilge Kağanı oturduğunda şimdiki Türk beyleri, sonra Tarduş beyleri; Kül Çor başta olarak, arkasından şadpıt beyleri; önde Tölis beyleri; Apa Tarkan [13] başta olarak, arkasından şadpıt beyleri; bu … Taman Tarkan, Tonyukuk Boyla Bağa Tarkan ve buyruk … iç buyruk; Sebig Kül İrkin başta olarak, arkasından buyruk; bunca şimdiki beyler, babam kağana fevkalâde [14] 

fevkalâde çok iltica etti … Türk beylerini, milletini fevkalâde çok yüceltti, övdü … babam kağan … ağır taşı, kalın ağacı Türk beyleri, milleti • • Kendime bunca …[15] 

[1] [ … Tab]ğaç atlığ süsi bir tümen artukı yiti birig süg ilki kün ölürtüm. Yadağ süsin ikinti kün kop [ölür]tüm. Bi [… ]aşıp bard[ … ]

2] [… y]oh süledim. Otuz artukı sekiz yaşıma kışın Kıtariy tapa süledim. [ …. Otuz artukı tokuz yaşı]ma yazın Tatabı tapa sü[ledim … ]

[3] [ … ] men [ …] ölürtüm. Oğlın yotuz[ın yı]lkısın barımın [ … ]ra ko[ … ]

[4] bud[un … yo]tuzın yok kı[ldım … ]

[5] yor[… ]

[6] süng[üşdüm? … ]

[7] [bir]tim. Alp erin ölürüp [bal]bal kılu birtim. Elig yaşıma Tatabı budun Kıtariy da ad[rıltı … ]lker tağka [ … ]

[8] Ku sengün başadu tört tümen sü kelti. Törigkes tağda tegip tokıdım. Üç tümen süg [ölürtü]m. B[ir tümen? …. ] rser [ … ]öktüm. Tatabı [ … ]

[9] ö[lü]rti. Uluğ oğlum ağrıp yok bolca Kuğ Serigü-nüg balbal tike birtim. Men tokuz yigirmi yıl şad olurtum, to[kuz yigir]mi yıl [kağan olu]rtum, il tutdum. Otuz artukı bir [… ]

[10] Türküme budunuma [y]igin anca kazğanu birtim. Bunca kazğanıp [karigım kağan ı]t yıl onunç ay altı otuzka uça bardı. Lağzın yıl bişinç ay yiti otuzka yoğ ertürtüm. Bukağ tutuk [… ]

[11] karigı Lisün Tay serigün başad[u] biş yüz eren kelti. Kokuluk ö[… ] altun kümüş kergeksiz kelürti. Yoğ yıparığ kelürüp tike birti. Çından ığaç kelürüp öz yar[ … ]

[12] bunca budun saçın kulkakın [ … b]ıçdı. Edgü özlük atın kara kişin kök teyerigin sansız kelürüp kop kotı.

[13] Tengri teg Tengri yaratmış Türk Bilge [Kağan s]abım: Karigım Türk Bilge Kağan olurtukında Türk amtı begler kisre Tarduş begler Kül Çor başlayu ulayu şadpıt begler örigre Tölis begler Apa Tarka[n]

[14] başlayu ulayu şad[pıt] begler bu [ … ] Taman Tarkan Toriyukuk Boyla Bağa Tarkan ulayu buyruk [ … ] iç buyruk Sebig Kül İrkin başlayu ulayu buyruk bunca amtı begler karigım kağanka ertirigü

[15] ertirigü ti umuğ i[tdi? … T] ürk beglerin budunın ertingü ti umuğ itdi ögd[i … karigım] kağan [… ] Ça ağar taşığ yoğun iğ Türk begler budun i[ … ]W-Özüme bunca […].

Kuzey Yüzü

Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle işit. Bilhassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki şadpıt beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar, … Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: 

Doğuda gün [1] doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tâbidir. Bunca milleti hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur.

Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı. Güneyde Dokuz [2] Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulaşmama az kaldı. Batıda İnci nehrini geçerek Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yürüttüm. Otüken ormanından iyisi hiç yokmuş. 

İl tutacak yer Otüken ormanı imiş. Bu yerde oturup Çin milleti ile anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği [3] , ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor. Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş. Bir insan yanılsa kabilesine, milletine, akrabasına kadar barındırmaz [4] imiş.

Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde Çogay ormanına, Tögültün ovasına konayım dersen, Türk milleti, öleceksin! Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş: Uzak ise kötü mal verir, yakın ise iyi mal verir diyip öyle öğretiyormuş. Bilgi [5]  bilmez kişi o sözü alıp, yakına varıp, çok insan öldün! O yere doğru gidersen Türk milleti, öleceksin! 

Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiç bir sıkıntın yoktur. Ötüken ormanında oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın. Türk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin. Acıksan tokluk düşünmezsin. Bir doysan açlığı düşünmezsin. Öyle olduğun için beslemiş olan kağanının [6] sözünü almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri kalanınla, her yere zayıflayarak ölerek yürüyordun. Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum için kağan oturdum. Kağan oturup aç, fakir milleti hep toplattım.

Göktürk parasında Kağan ve Hanımı

Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Yoksa bu [7] sözümde yalan var mı? Türk beyleri, milleti, bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum. Yanılıp öleceğini yine burda vurdum. Her ne sözüm varsa ebedî taşa vurdum. Ona bakarak bilin. 

Şimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız? Baba [8]  kağan, amcam kağan oturduğunda dört taraftaki milleti nasıl düzene sokmuş … Tanrı buyurduğu için kendim oturduğumda dört taraftaki milleti düzene soktum ve tertipledim … kıldım. … Türgiş kağanına kızımı… fevkalâde büyük törenle alı verdim. Türgiş kağanının [9]

 kızını fevkalâde büyük törenle oğluma alı verdim … fevkalâde büyük törenle alı verdim … yaptırdım … başlıya baş eğdirdim, dizliye dik çöktürdüm. Üstte Tanrı, altta yer bahşettiği için [10].

Gözle görülmeyen, kulakla işitilmeyen milletimi doğuda gün doğusuna, güneyde … batıda … Sarı altınını, beyaz gümüşünü, kenarlı ipeğini, ipekli kumaşını, binek atını, aygırını, kara samurunu [11] , mavi sincabını Türküme, milletime kazanı verdim, tanzim edi verdim … kedersiz kıldım. Üstte Tanrı kudretli… Türk beylerini, milletini [12] … besleyin, zahmet çektirmeyin, incitmeyin! 
••■ benim Türk beylerim, Türk milletim,… kazanıp ••• bu … bu kağanından, bu beylerinden … suyundan ayrılmazsan, Türk milleti [13], kendin iyilik göreceksin, evine gireceksin, dertsiz olacaksın. 

… Ondan sonra Çin kağanından resimciyi hep getirttim. Benim sözümü kırmadı, maiyetindeki resimciyi gönderdi. Ona bambaşka türbe yaptırdım. İçine dışına bambaşka resim vurdurdum. Taş yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum …[14] 

 On Ok oğluna, yabancına kadar bunu görüp bilin! Ebedî taş yontturdum … yontturdum, yazdırdım. … O taş türbesini …[15]

Bilge Kağan yazıtı /

[1] Tengri teg tengride bolmış Türk Bilge Kağan bödke olurtum. Sabimin tüketi eşid. Ulayu ini yigünüm oğlanım biriki oğuşum [budunum biriye şadpıt begler yırıya tarkat buyruk begler Otuz Tatar … Tokuz Oğuz begleri budunı bu sabımm edgüti eşid, katığdı tırigla: İlgerü kün]

[2] toğsıkınga birigerü kün ortusırigaru kurığaru kün batsıkıriga yınğaru tün ortusırigaru anda içreki budun kop manga körür. [Bunca budun kop itdim]. Ol amtı ariyığ yok. Türk Kağan Ötüken [yış olursar il]te [burig] yok. İlg[erü Şa]nturig [yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim. Birigerü Tokuz]

[3] Ersinke tegi süledim, Tüpütke kiçig tegmedim. Kurığaru yinçü ögüz keçe Temir Kapığka tegi süledim. Yınğaru Yir Bayırku yiririge tegi sü[ledim]. Bunca yirke tegi yorıtdı[m. Öt]üken [yış]da yig i[di ermiş. İl [tutsık yir Ö]tük[en] yış ermiş. [Bu yirde olurup Tabğaç budun] birle tüz[ültüm. Al]tun kümüş işgi[ti]

[4] kutay burfgsuz anca birür. Tabğaç budun sabi süçig ağısı yımşak ermiş. Süçig sabin yımşak ağın arıp ırak [budunuğ anca] yağutır ermiş. [Yağuru] kondfukda] kisre ariyığ biligin anda ö[yür ermi]Ş-Edgü bil[ge] kişig edgü alp kişig yo[rıtmaz] ermiş-Bir kişi yarigıls[ar, oğuşı budunı biş]ükirige tegi kıfdmaz]
[5] ermiş. Süçig sabırîga yımşak ağısırîga arturup öküş Türk budun öltüg. Türk budun ölsikirig. Biriye [Çoğa]y yış Tögültün yazı [konayjın [User] Türk budun ölsikig. Anda ariyığ kişi anca boş[ğurur] ermiş: Irak erser yablak ağı birür, yağuk erser edgü ağı birür tip anca boşğurur ermiş. Bi[lig]
[6] bilmez kişi ol sabığ alıp yağuru banp öküş kişi öltüg. Ol yir[ger]ü barsar, Türk [budun] ölteçi sen. Ötüken [yir olurup arkış] tirkiş ısar, nerig b[uriguğ yok. Ötüken y]ış olursar, benggü, [il tuta olurtaçjı sen. Türk budun tokurkak sen. Açsar tosık Ömez sen, bir todsar açsık ömez sen. Andağırigın üçün igidmiş ka[ğanıngın]
[7] sabin almatın yir sayu bardığ. Kop anda alkındığ arıl[tığ]. Anda [ka]lm[ışı] yir [sa]yu kop toru ö[lü yony]ur ertig. Tengri yar[lıkadukın üçün özüm] kutum bar üçün ka[ğan olurtu]m. Kağan olurup yok çığarfy budunuğ kop kubratdım. Çığariy budunuğ bay kıldım. Az budunuğ öküş kıldım. [Azu bu]
[8] sabımda igid bar ğu? Türk begler budun bunı eşidirig. Türk budunfuğ tirip i]l tutsıkırigın bunda urtum. Yangılıp ölsikirigin yime bu[nda urtu]m-Nerîg n[erîg sab[ım erse]r benggü taşka urtum. Arigar lcörü bilirig. Türk amtı budun begler bödke körügme [begler gü yarfgıldaçı siz]. [Karigım]
[9] kağan eçim kağan olurtukında tört bulurfgdakı budunuğ nence itm[iş … J. Tengri yarlıkaduk [üçün ö]züm olurtukuma [tört bulurîgdakı] budunuğ itdim, yaratdım i[… ] kıldım. [ … TJürgiş kağanka kızım[ın … ] ertingü [uluğ] törün alı birtim. Tür[giş kağan]
[10] kızın ertingü uluğ törün oğlıma alı birtim. [ …ertingü u]luğ [törün alı] birtim, ya[ … ]t ertü[rtü]m [… başlığ]ığ yükündürtüm, tizligig sökürtüm. Üze Tengri asra yir yarlıkaduk üç [ün .. ]
[11] közün körmedük kulkakın eşidmedük budunumun ilgerü kün to[ğsıkıriga?] birigerü [ … ] ka kurığaru [ … sanğ altunı]n ürürig kümüşin kırğağlığ kutayın kinlig işg[itis]in özlük atın adğırın kara k[işin]
[12] kök teyerigin Türküme budunuma kazğanu birtim, iti birtim. [… ]n burigsuz kıltım. Üz[e terig]ri erklig [ … ]ümen oğ[ … ]n [ … begle]rig budun [ …]
[13] [ … ] igidirig, emgetmerig, tolğatmarîg. [ … ] m Türk begler Türk budunum [… ] at [ … ]rtim [ ••• ] ka ta[ … ] g [… ür] [ … ] kazğanıp yarig[ … ]i bu [… ]a bu kağanırigda bu beglerig[ de … su]burigd[a adrılmasar?] Tü[rk budun]
[14] özürig edgü körteçi sen, ebirige [ki]rteçi sen, burigsuz boldaçı s[en … anda] kisre [Tabğaç kağand]a bedizçig kop k[elürtüm. Mening s]abımın sımadı, içreki bedizçig ıtı. Arigar adınçığ bark yaratıd[d]ım. İçin taşın adınçığ bediz [urturtum. Taş tokıttım. Köngülteki sabimin urturtum … ]
[15] On Ok oğlıriga tatıriga tegi bum körü bilirfg. Beıfggü taş [tokıtdım … ] tokıtdım, bitid[d]im. [ …] ol taş barkın [… ] 

Batı Yüzü

… üstte … [1]  Bilge Kağan uçtu [2]. Yaz olsa, üstte gök [3]   davulu gürler gibi, öylece ve [4]  dağda yabani geyik gürlese, öylece [5]   mateme gark oluyorum. Babam kağanın [6]  taşım kendim kağan [7]   … [8] [ … ] 

Bilge Kağan Mezar Külliyesi

[1] [ … ] üze [… ]
[2] Bilge Kağan u[çdı?]
[3] yay bolsar, üze t[erigri]
[4] köbürgesi öterce anç[a takı?]
[5] tağda sığun ötser [anca?]
[6] sakınur1 men. Karigım ka[ğan]
[7] taşın özüm kağan [… ]
[8] [ … ]
[9] [ … ]

Güney-batı Yüzü

Bilge Kağan kitabesini Yollug Tigin, yazdım. Bunca türbeyi, resimi, sanatı … kağanın yeğeni Yollug Tigin ben bir ay dört gün oturup yazdım, Mimledim [1] 

[1] [ … Bilge] Kağan b[itigin] Yol[l]uğ Tigin bitidim. Bunca barkığ bedizig uzuğ [… k]ağan atisi Yol[l]uğ Tigin men ay artukı tört kün [olu]rup bitidim, bedizetim. Yağ[ … ].

***

Kül Tigin Yazıtı 

 Kül Tigin Yazıtı veya Kül Tigin Kitabesi, Türk dilinin en eski yazıtlarındandır. Orhun Yazıtları olarak bilinen yazıtlardan biridir. Bilge Kağan tarafından ölen kardeşi Kül Tigin adına MS 732'de dikilen yazıttır.

Moğolistan'da Orhun Nehri yakınlarında bulunmaktadır. Kül Tigin Yazıtı ve Bilge Kağan Yazıtı arasındaki uzaklık yaklaşık olarak bir kilometredir. Yazıtlar runik Köktürk yazısı ile yazılmıştır.

Kül Tigin 'in başı

Yazıt, Bilge Kağan tarafından kardeşi Kül Tigin anısına 731 yılında yapılmaya başlanmış, 732 yılında tamamlanmıştır. 
Bu yazıtta konuşan Bilge Kağan'dır. Bilge Kağan, Göktürk Devleti'nin kuruluşu ve tarihi ile ilgili önemli bilgiler verir.

Kardeşi Kül Tigin'in ölümünden çok etkilendiğini ve devlet yönetiminin hangi merkezden yapılması gerektiğini anlatır.

Sahibi Bilge Kağan'dır. Kitabede Kül Tigin'in halkı için yaptıkları Bilge Kağan'ın ağzıyla övgüyle anlatılır. Atalarından İstemi Kağan ve Bumin Kağan'dan da bahsedilmektedir. Onlardan sonra tahta çıkan yöneticilerin başarısızlıkları anlatılır.

Ayrıca bu yazıtı uğrak yere diktiğini belirterek ulusuna bir takım mesajlar vermeyi amaçladığını söyler. Bu nedenle sözlerinin unutulmaması gerektiğini, yazıtın dikiliş amacının geleceğe yönelik olduğunu belirtir.

Kül Tigin Anıtı

Kül Tigin Yazıtı 

(çeviri ve orjinaliyle beraber)

Güney Yüzü 

Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı, bu zamanda oturdum. Sözümü tamamiyle işit. Bilhassa küçük kardeş yeğenim, oğlum, bütün soyum, milletim, güneydeki şadpıt beyleri, kuzeydeki tarkat, buyruk beyleri, Otuz Tatar…[1] Dokuz Oğuz beyleri, milleti! Bu sözümü iyice işit, adamakıllı dinle: Doğuda gün doğusuna, güneyde gün ortasına, batıda gün batısına, kuzeyde gece ortasına kadar, onun içindeki millet hep bana tâbidir. Bunca milleti [2] hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken ormanında otursa ilde sıkıntı yoktur. Doğuda Şantung ovasına kadar ordu sevk ettim, denize ulaşmama az kaldı. Güneyde Dokuz Ersine kadar ordu sevk ettim, Tibete ulaşmama az kaldı. Batıda İnci nehrini geçerek [3] Demir Kapıya kadar ordu sevk ettim. Kuzeyde Yir Bayırku yerine kadar ordu sevk ettim. Bunca yere kadar yürüttüm. Ötüken ormanından daha iyisi hiç yokmuş. İl tutacak yer Ötüken ormanı imiş. Bu yerde oturup Çin milleti ile [4] anlaştım. Altını, gümüşü, ipeği ipekliyi sıkıntısız öylece veriyor. Çin milletinin sözü tatlı, ipek kumaşı yumuşak imiş. Tatlı sözle, yumuşak ipek kumaşla aldatıp uzak milleti öylece yaklaştırırmış. Yaklaştırıp, konduktan sonra, kötü şeyleri o zaman düşünürmüş. [5]

İyi bilgili insanı, iyi cesur insanı yürütmezmiş. Bir insan yanılsa, kabilesi, milleti, akrabasına kadar barındırmazmış. Tatlı sözüne, yumuşak ipek kumaşına aldanıp çok çok, Türk milleti, öldün; Türk milleti, öleceksin! Güneyde Çogay ormanına, Tögültü [6] ovasına konayım dersen, Türk milleti, öleceksin! Orda kötü kişi şöyle öğretiyormuş: Uzak ise kötü mal verir, yakın ise iyi mal verir diyip öyle öğretiyormuş. Bilgi bilmez kişi o sözü alıp, yakına gidip, çok insan, öldün! [7]

Kül Tigin Külliyesi

O yere doğru gidersen, Türk milleti öleceksin! Ötüken yerinde oturup kervan, kafile gönderirsen hiç bir sıkıntın yoktur. Ötüken ormanında oturursan ebediyen il tutarak oturacaksın. Türk milleti, tokluğun kıymetini bilmezsin. Açlık, tokluk düşünmezsin. Bir doysan açlığı düşünmezsin. Öyle olduğun [8] için, beslemiş olan kağanının sözünü almadan her yere gittin. Hep orda mahvoldun, yok edildin. Orda, geri kalanınla her yere hep zayıflayarak, ölerek yürüyordun. Tanrı buyurduğu için, kendim devletli olduğum üçün, kağan oturdum. Kağan oturup [9] aç, fakir milleti hep toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok kıldım. Yoksa, bu sözümde yalan var mı? Türk beyleri, milleti, bunu işitin! Türk milletini toplayıp il tutacağını burda vurdum. Yanılıp öleceğini yine [10] burda vurdum. Her ne sözüm varsa ebedî taşa vurdum. Ona bakarak bilin. Şimdiki Türk milleti, beyleri, bu zamanda itaat eden beyler olarak mı yanılacaksınız? Ben ebedî taş yontturdum …. Çin kağanından resimci getirdim, resimlettim. Benim sözümü kırmadı. [11] Çin kağanının maiyetindeki resimciyi gönderdi. Ona bambaşka türbe yaptırdım. İçine dışına bambaşka resim vurdurdum. Taş yontturdum. Gönüldeki sözümü vurdurdum … On Ok oğluna, yabancına kadar bunu görüp bilin. Ebedî taş [12] yontturdum … İl ise, şöyle daha erişilir yerde ise, işte öyle erişilir yerde ebedî taş yontturdum, yazdırdım. Onu görüp öyle bilin. Şu taş …. dım. Bu yazıyı yazan yeğeni Yollug Tigin. [13]

[1] Tengri teg tengride bolmış Türk Bilge Kağan bu ödke olurtum. Sabimin tüketi eşidgil. Ulayu ini yigünüm oğlanım biriki oğuşum budunum biriye şadpıt begler yırıya tarkat buyruk begler Otuz [Tatar … ]
[2] Tokuz Oğuz begleri budunı bu sabimin edgüti eşid katığdı tıngla: İlgerü kün toğsık[k]a birigerü kün ortusıngaru kurığaru kün batsıkınga yırığaru tün ortusıngaru anda içreki budun [kop] m[ang]a k[örür]. [Bunç]a budun
[3] kop itdim. Ol amtı ariyıg yok. Türk kağan Ötüken yış olursar ilte bung yok. İlgerü Şantung yazıka tegi süledim, taluyka kiçig tegmedim. Birigerü Tokuz Ersinke tegi süledim, Tüpütke kiçig [teg]medim. Kurığaru Yinçü ög[üz]
[4] keçe Temir Kapığka tegi süledim. Yırığaru Yir Bayırku yiririge tegi süledim. Bunca yirke tegi yorıtdım. Ötüken yışda yig idi yok ermiş. İl tutsık yir Ötüken yış ermiş. Bu yirde olurup Tabğaç budun birle
[5] tüzültüm. Altun kümüş işgiti kutay burigsuz anca birür. Tabğaç budun sabi süçig ağısı yımşak ermiş. Süçig sabin yımşak ağın arıp ırak budunuğ anca yağutır ermiş. Yağuru kondukda kisre ariyığ bilig anda öyür ermiş.
[6] Edgü bilge kişig edgü alp kişig yontmaz ermiş. Bir kişi yarigılsar oğuşı budunı bişükinge tegi kıdmaz ermiş. Süçig sabıriga yımşak ağısıriga arturup öküş Türk budun öltüg. Türk budun ölsikirig. Biriye Çoğay yış Tögültün
[7] yazı konayın tiser Türk budun ölsikig. Anda ariyığ kişi anca boşğurur ermiş. Irak erser yablak ağı birür, yağuk erser edgü ağı birür tip anca boşğurur ermiş. Bilig bilmez kişi ol sabığ alıp yağuru barıp öküş kişi öltüg.
[8] Ol yirgerü barsar Türk budun ölteçi sen. Ötüken yir olurup arkış tirkiş ısar nerig buriguğ yok. Ötüken yış olursar beriggü il tuta olurtaçı sen. Türk budun tokurkak sen. Açsık tosık ömez sen. Bir todsar açsık ömez sen. Antağırigın
[9] üçün igidmiş kağanıngın sabin almatın yir sayu bardığ. Kop anda alkıntığ, arıltığ. anda kalmışı yir sayu kop toru ölü yonyur ertig. Tengri yarlıkadukın üçün [ö]züm kutum bar üçün kağan olurtum. Kağan olurup
[10] yok çığarfy budunuğ kop kubratdım. Çığariy budunuğ bay kıldım. Az budunuğ öküş kıldım. Azu bu sabımda igid bar ğu? Türk begler budun bum eşidirîg. Türk [budun ti]rip il tutsıkırigın bunda urtum. Yarigılıp ölsikirfgin yime
[11] bunda urtum. Neng nerig sabim erser berîggü taşka urtum. Arigar körü bilirig. Türk amtı budun begler bödke körügme begler gü yarigıltaçı siz? Men b[eriggü taş tokıtdım … Tabğ]aç kağanda bedizçi kelürtüm, bedizet[t]im. Menirîg sabimin sımadı.
[12] Tabğaç kağanıng içreki bedizçig ıtı. Arigar adınçığ bark yaraturtum. İçin taşın adınçığ bediz urturtum. Taş tokıtdım. Körfgülteki sabimin u[rturtum … On Orig oğlırig]a tatıriga tegi bum körü bilirig. Benggü taş
[13] tokıtdım. b[u … il] erser, anca takı erig yirte irser, anca erig yirte berfggü taş tokıtdım, bitid[d]im. Anı körüp anca bilirig. Ol taş [ … ]dım. Bu bitig bitigme atisi Yol[l]uğ T[igin].

Doğu yüzü

Üstte mavi gök, altta yağız yer kılındıkta, ikisi arasında insan oğlu kılınmış. İnsan oğlunun üzerine ecdadım Bumın Kağan, İstemi Kağan oturmuş. Oturarak Türk milletinin ilini töresini tutu vermiş, düzenleyi vermiş. [1] Dört taraf hep düşman imiş. Ordu sevk ederek dört taraftaki milleti hep almış, hep tâbi kılmış. Başlıya baş eğdirmiş, dizliye diz çöktürmüş. Doğuda Kadırkan ormanına kadar, batıda Demir Kapıya kadar kondurmuş. İkisi arasında [2] pek teşkilâtsız Gök Türk öylece oturuyormuş. Bilgili kağan imiş, cesur kağan imiş. Buyruku yine bügili imiş tabiî, cesur imiş tabiî. Beyleri de milleti de doğru imiş. Onun için ili öylece tutmuş tabiî. İli tutup töreyi düzenlemiş. Kendisi öylece [3] vefat etmiş. Yasçı, ağlayıcı, doğuda gün doğusundan Bökli Çöllü halk, Çin, Tibet, Avar, Bizans, Kırgız, Üç Kurıkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı, bunca millet gelip ağlamış, yas tutmuş. Öyle ünlü kağan imiş. Ondan sonra küçük kardeşi kağan [4] olmuş tabiî, oğulları kağan olmuş tabiî. Ondan sonra küçük kardeşi büyük kardeşi gibi kılınmamış olacak, oğlu babası gibi kılınmamış olacak. Bilgisiz kağan oturmuştur, kötü kağan oturmuştur. Buyruku da bilgisizmiş tabiî, kötü imiş tabiî. [5]

Kül Tigin Yazıtı - 1 

 Beyleri, milleti ahenksiz olduğu için, Çin milleti hilekâr ve sahtekâr olduğu için, aldatıcı olduğu için, küçük kardeş ve büyük kardeşi birbirine düşürdüğü için, bey ve milleti karşılıklı çekiştirdiği için, Türk milleti il yaptığı ilini elden çıkarmış, [6] kağan yaptığı kağanını kaybedi vermiş. Çin milletine beylik erkek evladı kul oldu, hanımlık kız evlâdı cariye oldu. Türk beyler Türk adını bıraktı. Çinli beyler Çin adını tutup, Çin kağanına [7] itaat etmiş. Elli yıl işi gücü vermiş. Doğuda gün doğusunda Bökli kağana kadar ordu sevk edi vermiş. Batıda Demir Kapıya kadar ordu sevk edi vermiş. Çin kağanına ilini, töresini alı vermiş.Türk halk [8] kitlesi şöyle demiş: İlli millet idim, ilim şimdi hani, kime ili kazanıyorum der imiş. Kağanlı millet idim, kağanım hani, ne kağana işi gücü veriyorum der imiş. Öyle diyip Çin kağanına düşman olmuş. [9] Düşman olup, kendisini tanzim ve tertip edemediğinden yine teslim olmuş. Bunca işi gücü verdiğini düşünmeden, Türk milletini öldüreyim, kökünü kurutayım der imiş. Yok olmaya gidiyormuş. [10]

Yukarıda Türk Tanrısı, Tük mukaddes yeri, suyu öyle tanzim etmiş. Türk milleti yok olmasın diye, millet olsun diye babam İltiriş Kağanı, annem İlbilge Hatunu göğün tepesinde tutup yukarı kaldırmış olacak. Babam kağan on yedi erle dışarı çıkmış. Dışarı [11] yürüyor diye ses işitip şehirdeki dağa çıkmış, dağdaki inmiş, toplanıp yetmiş er olmuş. Tanrı kuvvet verdiği için babam kağanın askeri kurt gibi imiş, düşmanı koyun gibi imiş. Doğuya, batıya asker sevk edip toplamış, yığmış. Hepsi [12] yedi yüz er olmuş. Yedi yüz er olup ilsizleşmiş, kağansızlaşmış milleti, cariye olmuş, kul olmuş milleti, Türk töresini bırakmış milleti, ecdadımın töresince yaratmış, yetiştirmiş. Tölis, Tarduş milletini orda tanzim etmiş. [13] Yabguyu, şadı orda vermiş. Güneyde Çin milleti düşman imiş. Kuzeyde Baz Kağan, Dokuz Oğuz kavmi düşman imiş. Kırgız, Kunkan, Otuz Tatar, Kıtay, Tatabı hep düşman imiş. Babam kağan bunca … [14] Kırk yedi defa ordu sevk etmiş, yirmi savaş yapmış. Tanrı lütfettiği için illiyi ilsizletmiş, kağanlıyı kağansızlatmış, düşmanı tâbi kılmış, dizliye diz çöktürmüş, başlıya baş eğdirmiş. Babam kağan öylece ili, [15] töreyi kazanıp, uçup gitmiş. Babam kağan için ilkin Baz Kağanı balbal olarak dikmiş. O töre üzerine kağan oturdu. Amcam kağan oturarak Türk milletini tekrar tanzim etti, besledi. Fakiri zengin kıldı, azı çok kıldı. [16] Amcam kağan oturduğunda kendim Tarduş milleti üzerinde şad idim. Amcam kağan ile doğuda Yeşil Nehir, Şantung ovasına kadar ordu sevk ettik. Batıda Demir Kapıya kadar ordu sevk ettik. Kögmeni aşarak Kırgız ülkesine kadar ordu sevk ettik. [17] Yekûn olarak yirmi beş defa ordu sevk ettik, on üç defa savaştık. İlliyi ilsizleştirdik, kağanlıyı kağansızlaştırdık. Dizliye diz çöktürdük, başlıya baş eğdirdik. Türgiş Kağanı Türkümüz, milletimiz idi. Bilmediği [18] için, bize karşı yanlış hareket ettiği için kağanı öldü. Buy rüku, beyleri de öldü. On Ok kavmi eziyet gördü. Ecdadımızın tutmuş olduğu yer, su sahipsiz olmasın diye Az milletini tanzim ve tertip edip … [19]

Kül Tigin Yazıtı - 2

Bars bey idi. Kağan adını burda biz verdik. Küçük kız kardeşim prensesi verdik. Kendisi yanıldı, kağanı öldü, milleti cariye, kul oldu. Kögmenin yeri, suyu sahipsiz kalmasın diye Az, Kırgız kavmini düzene sokup geldik. Savaştık … ilini [20] geri verdik. Doğuda Kadırkan ormanını aşarak milleti öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. Batıda Kengü Tarmana kadar Türk milletini öyle kondurduk, öyle düzene soktuk. O zamanda kul kullu olmuştu. Cariye cariyeli olmuştu. Küçük kardeş büyük kardeşini bilmezdi, oğlu babasını bilmezdi. [21] Öyle kazanılmış, düzene sokulmuş ilimiz, töremiz vardı. Türk, Oğuz beyleri, milleti, işitin: Üstte gök basmasa, altta yer delinmese, Türk milleti, ilini töreni kim boza bilecekti? Türk milleti, vaz geç, [22] pişman ol! Disiplinsizliğinden dolayı, beslemiş olan bilgili kağanınla, hür ve müstakil iyi iline karşı kendin hata ettin, kötü hâle soktun. Silâhlı nereden gelip dağıtarak gönderdi? Mızraklı nereden gelerek sürüp gönderdi. Mukaddes Ötüken ormanının milleti, gittin. Doğuya giden, [23] gittin. Batıya giden, gittin. Gittiğin yerde hayrın şu olmalı: Kanın su gibi koştu, kemiğin dağ gibi yattı. Beylik erkek evlâdın kul oldu, hanımlık kız evlâdın cariye oldu. Bilmediğin için, kötülüğün yüzünden amcam, kağan uçup gitti. [24]
Önce Kırgız kağanını balbal olarak diktim. Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, babam kağanı, annem hatunu yükseltmiş olan Tanrı, il veren Tanrı, Türk milletinin adı sanı yok olmasın diye, [25] 

[1] Üze kök tengri asra yağız yir kılındukda ikin ara kişi oğlı kılınmış. Kişi oğlında üze eçüm apam Bumın Kağan İstemi Kağan olurmış. Olurupan Türk budunurig ilin törüsin tuta birmiş, iti birmiş.
[2] Tört bulurig kop yağı ermiş. Sü sülepen tört bulurigdakı budunuğ kop almış, kop baz kılmış. Başlığığ yükündürmiş, tizligig sökürmiş. İlgerü Kadırkan yışka tegi kirü Temir Kapığka tegi kondurmuş. İkin ara
[3] idi oksuz Kök Türk anca olurur ermiş. Bilge kağan ermiş, alp kağan ermiş. Buyrukı yime bilge ermiş erinç, alp ermiş erinç. Begleri yime budunı yime tüz ermiş. Anı üçün ilig anca tutmış erinç. İlig tutup törüg itmiş. Özi anca
[4] kergek bolmış. Yoğçı sığıtçı örfgre kün toğsıkda Bökli çöl[l]üg il Tabğaç Tüpüt Apar Purum Kırkız Üç Kurıkan Otuz Tatar Kıtariy Tatabı bunca budun kelipen sığtamış yoğlamış. Antağ külüg kağan ermiş. Anda kisre inişi kağan [5] bolmış erinç, oğlıtı kağan bolmış erinç. Anda kisre inişi eçisin teg kılınmaduk erinç, oğlı karigın teg kılınmaduk erinç. Biligsiz kağan olurmış erinç, yablak kağan olurmış erinç. Buyrukı yime biligsiz erinç, yablak ermiş erinç.
[6] Begleri budunı tüzsüz üçün Tabğaç budun tebliğin kürlüg üçün armakçısın üçün inili eçili kirigşürtükin üçün begli budunlığ yorigşurtukın üçün Türk budun illedük ilin ıçğınu ıdmış,
[7] kağanladuk kağanın yitürü ıdmış. Tabğaç budunka beglik un oğlın kul boldı, isilik kız oğlın kürig boldı. Türk begler Türk atın ıtı. Tabğaçgı begler Tabğaç atın tutupan Tabğaç kağanka
[8] körmiş. Elig yıl işig küçüg birmiş. İlgerü kün toğsıkda Bökli kağanka tegi süleyü birmiş. Kurığaru Temir Kapığka tegi süleyü birmiş. Tabğaç kağanka ilin törüsin alı birmiş. Türk kara kamağ
[9] budun anca timiş: İllig budun ertim, ilim amtı kanı, kimke ilig kazğanur men tir ermiş. Kağanlığ budun ertim, kağanım kanı, ne kağanka işig küçüg birür men tir ermiş. Anca tip Tabğaç kağanka yağı bolmış.
[10] Yağı bolup itinü yaratunu umaduk yana içikmiş. Bunca işig küçüg birtükgerü sakınman Türk budun ölüreyin uruğsıratayın tir ermiş. Yokadu barır ermiş. Üze Türk Tengrisi Türk ıduk yiri
[11] subı anca itmiş. Türk budun yok bolmazun tiyin budun bolçun tiyin karigım İltiriş Kağanığ ögüm İlbilge Katunuğ tengri töpüsinde tutup yügerii kötürmiş erinç. Karigım kağan yiti yigirmi erin taşıkmış. Taşra
[12] yorıyur tiyin kü eşidip balıkdakı tağıkmış, tağdakı inmiş, tirilip yitmiş er bolmış. Tengri küç birtük üçün karigım kağan süsi böri teg ermiş, yağısı koriy teg ermiş. İlgerü kurıgaru sülep ti[r]m[iş] kubrat[mış]. [K]amağı
[13] yiti yüz er bolmış. Yiti yüz er bolup ilsiremiş kağansıramış budunuğ, kürigedmiş kuladmış budunuğ Türk törüsin ıçğınmış budunuğ eçüm apam törüsinçe yaratmış, boşğurmış. Tölis Tarduş [budunuğ anda itmiş.]
[14] Yabğuğ şadığ anda birmiş. Biriye Tabğaç budun yağı ermiş. Yırıya Baz kağan Tokuz Oğuz budun yağı ermiş. Kırkız Kunkan Otuz Tatar Kıtariy Tatabı kop yağı ermiş. Karigım kağan bunca …
[15] Kırk artukı yiti yolı sülemiş, yigirmi sürigüş süriğüşmiş. Tengri yarlıkaduk üçün illigig ilsiretmiş, kağanlığığ kağansıratmış, yağığ baz kılmış, tizligig sökürmiş, başlığığ yükündü[rmiş. Karigım kağan anca ilig]
[16] törüg kazğanıp uça barmış. Karigım kağanka Baz kağanığ balbal tikmiş. Ol törüde üze eçim kağan olurtı. Eçim kağan olurupan Türk budunuğ yiçe itdi, igit[t]i. Çığariyığ [bay kıldı, azığ ökiiş kıldı].
[17] Eçim kağan olurtukda özüm Tarduş budun üze şad ertim. Eçim kağan birle ilgerü Yaşıl Ögüz Şantung yazıka tegi süledimiz. Kurığaru Temir Kapığka tegi süledimiz. Kögmen aşa Kı[rkız yiririgc tegi süledimiz]
[18] Kamağı biş otuz süledimiz, üç yigirmi süriğüş-dümüz. İUigig ilsiretdimiz, kağanlığığ kağansırat-dımız. Tizligig sökürtümüz, başlığığ yükündürtü-müz. Türgiş kağan Türkümüz [budunumuz erti. Bilmedükin]
[19] üçün bizirige yarigıl[d]ukın üçün kağanı ölti. Buyrukı begleri yime ölti. On Ok budun emgek körti. Eçümüz apamız tutmış yir sub idisiz bolmazun tiyin Az budunuğ itip yar[atıp … ]
[20] Bars beg erti. Kağan atı bunda biz birtimiz. Sirigilim kunçuyug birtimiz. Özi yarîgıldı, kağanı ölti, budunı kürig kul boldı. Kögmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Kırkız Budunuğ yarat[ıp keltimiz. sürigüşdümüz … ilin]
[21] yana birtimiz. İlgerü Kadırkan yışığ aşa budunuğ anca kondurtumuz, anca itdimiz. Kurığaru Keriğü Tarmanka tegi Türk budunuğ anca kondurtumuz, anca itdimiz. Ol ödke kul kulluğ bolmış erti, [kürig küriglüg bolmış erti. İnişi eçisin bilmez erti. Oğlı karigın bilmez erti.]
[22] Anca kazğanmış itmiş ilimiz törümüz erti. Türk Oğuz begleri budun eşiding. Üze tengri basmasar, asra yir telinmeser, Türk budun, ilirigin törürfgin kim artatı [udaçı erti]? Türk budun ertin,
[23] Ökün! Küregürig ün üçün igidmiş bilge kağanırigın ertmiş barmış edgü ilirîge kentü yarigıldığ, yablak kigürtüg. Yaraklığ kandın kelip yariya iltdi. Süriğüglüg kandın kelipen süre iltdi? Iduk Ötüken y[ış budun bardığ. İlgerü barığma]
[24] bardığ, kurığaru barığma bardığ. Barduk yirde edgüg ol erinç: Kanırig subça yügürti, sürigükürig tağça yatdı. Beglik un oğlurig kul boldı, isilik kız oğlurig kürig boldı. Bilmedük üçün [yablakırigın üçün eçim kağan uça bardı.]
[25] Başlayu Kırkız kağanığ balbal tikdim. Türk budunuğ atı küsi yok bolmazun tiyin karigım kağanığ ögüm katunuğ kötürmiş teriğri il birigme tengri Türk budun atı küsi yok bolmazun [tiyin Özümin ol tengri]

Kuzey Yüzü

Kül Tiğin Yazıtı, Moğolistan'da Orhun Yazıtları
Müzesi'nde ziyaretçilere sergilenmektedir.

( … ) ile, Koşu vali ile savaşmış. Askerini hep öldürmüş. Evini, malını eksiksiz hep getirdi. Kül Tigin yirmi yedi yaşına gelince Karluk kavmi hür ve müstakil iken düşman oldu. Tamag Iduk Başta savaştık. [1] Kül Tigin o savaşta otuz yaşında idi. Alp Şalçı ata binip atılarak hücum etti. İki eri takip edip kovalayarak mızrakladı. Karluku öldürdük, yendik. Az milleti düşman oldu. Kara Gölde savaştık. Kül Tigin otuz bir yaşında idi. Alp Şalçı akına [2] binip atılarak hücum etti. Az ilteberini tuttu. Az milleti orda yok oldu. Amcam kağanın ili sarsdığında; millet, hükümdar ikiye ayrıldığında; İzgil milleti ile savaştık. Kül Tigin Alp Şalçı akına binip [3] atılarak hücum etti. O at orda düştü. İzgil milleti öldü. Dokuz Oğuz milleti kendi milletim idi. Gök, yer bulandığı için düşman oldu. Bir yılda beş defa savaştık. En önce Togu Balıkta savaştık.[4] Kül Tigin Azman akına binip atılarak hücum etti. Altı eri mızrakladı. Askerin hücumunda yedinci eı”i kılıçladı. İkinci olarak Kuşalgukta Ediz ile savaştık. Kül Tigin Az yağızına binip, atılarak hücum edip bir eri mızrakladı. [5] Dokuz eri çevirerek vurdu. Ediz kavmi orda öldü. Üçüncü olarak Bolçuda Oğuz ile savaştık. Kül Tigin Azman akına binip hücum etti, mızrakladı. Askerini mızrakladık, ilini aldık. Dördüncü olarak Çuş başında savaştık. Türk [6] milleti ayak titretti. Perişan olacaktı. İlerleyip gelmiş ordusunu Kül Tigin püskürtüp, Tongradan bir boyu, yiğit on eri Tonga Tigin mateminde çevirip öldürdük. Beşinci olarak Ezginti Kadızda Oğuz ile savaştık. Kül Tigin [7] Az yağızına binip hücum etti. İki eri mızrakladı, çamura soktu. O ordu orda öldü. Amga kalesinde kışlayıp ilk baharında Oğuza doğru ordu çıkardık. Kül Tigini evin başında bırakarak, müdafaa tedbiri aldık. Oğuz düşman, merkezi bastı. Kül Tigin [8] öksüz akına binip dokuz eri mızrakladı, merkezi vermedi. Annem hatun ve analarım, ablalarım, gelinlerim, prenseslerim, bunca yaşayanlar cariye olacaktı, ölenler yurtta yolda yatıp kalacaktınız. [9] ül Tigin olmasa hep ölecektiniz. Küçük kardeşim Kül Tigin vefat etti. Kendim düşünceye daldım.1 Görür gözüm görmez gibi, bilir aklım bilmez gibi oldu. Kendim düşünceye daldım. Zamanı Tanrı yaşar. İnsan oğlu hep ölmek için türemiş.[10] Öyle düşünceye daldım. Gözden yaş gelse mani olarak, gönülden ağlamak gelse geri çevirerek düşünceye daldım. Müthiş düşünceye daldım. İki şadın ve küçük kardeş yeğenimin, oğlumun, beylerimin, milletimin gözü kaşı kötü olacak diyip düşünceye daldım. Yasçı, ağlayıcı olarak Kıtay, Tatabı milletinden başta [11] Udar general geldi. Çin kağanından İsiyi Likeng geldi. On binlik hazine, altın, gümüş fazla fazla getirdi. Tibet kağanından vezir geldi. Batıda gün batısındaki Soğd, İranlı, Buhara ülkesi halkından Enik general, Oğul Tarkan geldi. [12]
On Ok oğlum Türgiş kağanından Makaraç mühürdar, Oğuz Bilge mühürdar geldi. Kırgız kağanından Tarduş İnançu Çor geldi. Türbe yapıcı, resim yapan, kitabe taşı yapıcısı olarak Çin kağanının yeğeni Çang general geldi. [13]

[1] ( … ) birle Koşu tutuk birle süriğüşmiş. Erin kop ölürmiş. Ebin barımın [kalı]sız kop kelürti. Kül Tigin yiti otuz yaşıriga Karluk budun erür barur erkli yağı boldı. Tamağ Iduk Başda sürigüşdümüz.
[2] [Kül] Tigin ol süriğüşde otuz yaşayur erti. Alp Şalçı [ak]ın binip oplayu tegdi. İki erig udu aşuru sançdı. Karlukuğ ölürtümüz, altımız. Az budun yağı boldı. Kara Költe sürigüşdümüz. Kül Tigin bir kırk yaşayur erti. Alp Şalçı akın
[3] binip oplayu tegdi. Az ilteberig tutdı. Az budun anda yok boldı. Eçim kağan ili kamşağ boltukında budun ilig ikegü boltukında İzgil budun birle sürigüşdümüz. Kül Tigin Alp Şalçı akın binip
[4] o[playu tegd]i. Ol at anda tüş[di]. İzgil [budun] ölti. Tokuz Oğuz budun kentü budunum erti. Tengri yir bulğakın üçün yağı boldı. Bir yılka biş yoh sürigüşdümüz.Arig ilk Toğu Balıkda sürigüşdümüz.
[5] Kül Tigin Azman akığ binip oplayu tegdi. Altı erig sançdı. Sü [t]egişinde yitinç erig kılıçladı. İkinti Kuşalğukda Ediz birle sürigüşdümüz. Kül Tigin Az yağızın binip oplayu tegip bir erig sançdı.
[6] Tokuz erig eğire tokıdı. Ediz budun anda ölti. Üçünç Bo[lçu]da Oğuz birle süngüşdümüz. Kül Tigin Azman akığ binip tegdi, sançdı. Siisin sançdımız, ilin altımız. Törtiinç Çuş başında süngüşdümüz. Türk
[7] budun adak kamşatdı. Yablak bo[ldaç]ı erti. Oza [k]elmiş süsin Kül Tigin ağıtıp Torigra bir oğuş alpağu on erig Torîg a Tigin yoğında egirip ölürtümüz. Bişinç Ezginti Kadızda Oğuz birle süngüşdümüz. Kül Tigin
[8] Az yağızın binip tegdi. İki erig sançdı. b[alıkkla b[as]ıkdı. Ol sü anda ö[lti]. Amğa korğan kışlap yazıriga Oğuzğaru sü taşıkdımız. Kül Tigin ebig başlayu kıt[t]ımız. Oğuz yağı orduğ basdı. Kül Tigin
[9] ögsüz akın binip tokuz eren sançdı, orduğ birmedi. Ögüm katun’ ulayu öglerim ekelerim keliriğünüm kunçuylarım bunca yime tirigi kürig boldaçı erti, ölügi yurtda yolta yatu kaldaçı ertigiz.
[10] Kül Tigin yok erser, kop ölteçi ertigiz. İnim Kül Tigin kergek boldı. Özüm sakındım. Körür közüm körmez teg, bilir biligim bilmez teg boldı. Özüm sakındım.1 Öd tengri yaşar. Kişi oğlı kopölgeli törümiş.
[11] Anca sakındım. Közde yaş kelser tıda körigülte sığıt kelser yanduru sakındım. Katığdı sakındım. İki şad ulayu ini yigünüm oğlanım beglerim budunum közi kaşı yablak boldaçı tip sakındım. Yoğçı sığıtçı Kıtariy Tatabı budun başlayu
[12] Udar serigün kelti. Tabğaç kağanda İsiyi Likerig kelti. Bir tümen ağı altun kümüş kergeksiz kelürti. Tüpüt kağanda bölün kelti. Kurıya kün batsıkdakı Soğd Berçik er Bukarak ulus budunda Enik serigün Oğul Tarkan kelti.
[13] On ok oğlum Türgiş kağanda Makaraç tamğaçı Oğuz Bilge Tamğaçı kelti. Kırkız kağanda Tarduş İnançu Çor kelti. Bark itgüçi bediz yaratığına bitig taş itgüçi Tabğaç kağan çıkanı Çanğ serigün kelti.

Kuzey-doğu Yüzü

Kül Tigin koyun yılında on yedinci günde uçtu. Dokuzuncu ay, yirmi yedinci günde yas töreni tertip ettik. Türbesini, resimini,1 kitabe taşını maymun yılında yedinci ay, yirmi yedinci günde hep bitirdik. Kül Tigin kendisi kırk yedi yaşında bulut çöktürdü … Bunca resimciyi Tuygut vali getirdi. [1] 

Kül Tigin Yazıtı'ndan detay

[1] Kül Tigin koriy yılka yiti yigirmike uçdı. Tokuzunç ay yiti otuzka yoğ ertürtümüz. Barkın bedizin bitig taş[ın] biçin yılka yitinç ay yiti otuzka kop alkd[ımı]z. Kül Tigin ö[zi?] kırk artuk[ı y]iti yaşırig[a] bulıt bust[adı] … bunca bedizçig Tuygut ilteber kelü[r]ti.

Güney-doğu Yüzü

Bunca yazıyı yazan Kül Tiginin yeğeni Yollug Tigin, yazdım. Yirmi gün oturup bu taşa, bu duvara hep Yollug Tigin, yazdım. Değerli oğlunuzdan, evlâdınızdan çok daha iyi beslerdiniz. Uçup gittiniz. Gökte hayattaki gibi…[1]

[1] Bunca bitig bitigme Kül Tigin atisi Yol[l]uğ Tigin bitidim. Yigirmi kün olurup bu taşka bu tamka kop Yol[l]uğ Tigin bitidim. Iğar oğlanırigızda tayğunuriguzda yigdi igidür ertigiz. Uça bardığız. Terigr[ide] tirigdekiçe …

Güney-batı Yüzü

Kül Tiginin altınını, gümüşünü, hazinesini, servetini, dört binlik at sürüsünü idare eden Tuygut bu … Beyim prens yukarı gök … taş yazdım. Yollug Tigin. [1]

[1] Kül Tiginirig altunın kümüşin ağışın barımın tör[t birig?] yılk[ıs]ın ayığma Tuyğut bu … begim tigin yügerü terig[ri… ] taş bitidim. Yol[l]uğ Tigin.

Batı Yüzü

Batıdan Soğd baş kaldırdı. Küçük kardeşim Kül Tigin … için, öle yite işi gücü verdiği için, Türk Bilge Kağanı, nezaret etmek üzere, küçük kardeşim Kül Tigini gözeterek oturdum. İnançu Apa Yargan Tarkan adını verdim. Onu övdürdüm. [1]

[1] Kurıdın [S]oğud örti. İnim Kül Tigin … üçün öl[ü yitü] işig küçüg birtük üçün Türk Bilge Kağan ayukıka inim Kül Tiginig küzedü olurtum. Inançu Apa Yarğan Tarkan atığ [b]irtim. [An]ı ögtürt[üm].

***

Tonyukuk Yazıtları

TONYUKUK anıtı dört cepheli iki dikilitaş halindedir… Yazılar, diğer taşlara göre daha silik durumdadır. 

Bilge Tonyukuk Yazıtları

TONYUKUK, BİLGE KAĞAN’ın babası İLTERİŞ KAĞAN’ın amcası KAPGAN KAĞAN’ın, ve BİLGE KAĞAN’ın baş bilicisi yani başveziri idi. Büyük bir devlet adamı ve kumandan idi. Bu anıtı ihtiyarlık devrinde kendisi diktirmiştir, yazılardaki metin ona aittir, kendi ağzından konuşmaktadır.

Taşlarda TÜRKLER’in Çin esaretinden nasıl kurtulduğu, kurtuluş savaşının nasıl yapıldığı, ve TONYUKUK’un neler yaptığı anlatılır.

Birinci yazıt, 243 cm; ikinci yazıt ise, 217 cm yüksekliğindedir. Birinci yazıtta 35, ikinci yazıtta 27 satır GÖK-TÜRK harfli TÜRKÇE metin bulunmaktadır.

Bu abidenin yazıları KÜL TİGİN ve BİLGE KAĞAN ANITLARI’ndaki kadar düzgün değildir. Bu abidede de yazı gene YUKARIDAN AŞAĞIYA yazılmıştır. Fakat nedense diğer iki abidenin aksine, satırlar SOLDAN SAĞA doğru istif edilmiştir. Tezyinatı da diğer kitabedeki kadar sanatkârâne değildir.

Birinci Taş

Batı Yüzü

Birinci Taş
Batı Yüzü

Bilge Tonyukuk ben kendim Çin ilinde kılındım. Türk milleti Çine tâbi idi [1] .
Türk milleti hanını bulmayıp Çinden ayrıldı, hanlandı. Hanını bırakıp Çine tekrar teslim oldu. Tanrı şöyle demiştir: Han verdim [2] , hanını bırakıp teslim oldun. Teslim olduğun için Tanrı öldürmüştür. Türk milleti öldü, mahvoldu, yok oldu. Türk Sir milletinin yerinde [3]  boy kalmadı. 
Ormanda taşta kalmış olanı toplanıp yedi yüz oldu. İki kısmı atlı idi, bir kısmı yaya idi. Yedi yüz kişiyi [4]  sevk eden büyükleri şad idi. Katıl dedi. Katılanı ben idim. Bilge Tonyukuk. Kağan mı alayım, dedim. Düşündüm. Zayıf boğa ve semiz boğa arkada [5]  tekme atsa; semiz boğa, zayıf boğa olduğu bilinmezmiş derler diyip, öyle düşündüm. Ondan sonra Tanrı bilgi vermediği için kendim bizzat kağan kıldım. Bilge Tonyukuk Boyla Bağa Tarkan [6]  ile beraber İltiriş Kağan olunca güneyde Çini, doğuda Kıtayı, kuzeyde Oğuzu pek çok öldürdü. Bilicisi, yardımcısı bizzat bendim. Çogayın kuzey yamaçları ile Kara Kumda oturuyorduk [7] .

[1] Bilge Tonyukuk ben özüm Tabğaç ilirige kılındım. Türk budun Tabğaçka körür erti.
[2] Türk Budun kanın bulmayın Tabğaçda adrıldı, kanlandı. Kanın kodup Tabğaçka yana içikdi. Terigri anca timiş erinç: Kan birtim,
[3] kanırigın kodup içikdirîg. İçikdük üçün Terigri ölütmiş erinç. Türk budun ölti, alkındı, yok boldı. Türk Sir budun yirinte
[4] bod kalmadı. Ida taşda kalmışı kubranıp yiti yüz boldı. İki ülügi atlığ erti, bir ülügi yadağ erti. Yiti yüz kişig
[5] uduzuğma uluğı şad erti. Yağ[ğ]ıl tidi. Yağmışı ben ertim. Bilge Tonyukuk. Kağan mu kılayın1 tidim. Sakındım. Toruk bukalı semiz bukah arkada
[6] börigser1, semiz buka torak buka tiyin bilmez ermiş tiyin anca sakındım. Anda kisre teıfgri bilig birtük üçün özüm ök kağan kıldım.2 Bilge Tonyukuk Boyla Bağa Tarkan
[7] birle İltiriş Kağan boluyın biriye Tabğaçığ örîgre Kıtariyığ yırıya Oğuzuğ öküş Ök ölürti. Bilgesi çabışı ben ök ertim. Çoğay kuzin Kara Kumuğ olurur ertimiz. 

Güney Yüzü

Geyik yiyerek, tavşan yiyerek oturuyorduk. Milletin boğazı tok idi. Düşmanımız etrafta ocak gibi idi, biz ateş idik. Öylece oturur iken Oğuzdan casus geldi [1] .

Casusun sözü şöyle: Dokuz Oğuz milletinin üzerine kağan oturdu der. Çine doğru Ku’yu, generali göndermiş. Kıtaya doğru Tongra Esimi göndermiş, sözü şöyle göndermiş: Azıcık Türk milleti [2]  vuruyormuş; kağanı cesur imiş; müşaviri bilici “niş; o iki kişi var olursa seni, Çini öldürecek derim; doğuda Kıtayı öldürecek derim; beni, Oğuzu [3]  da öldürecek derim; Çin, güney taraftan hücum et; ben kuzey taraftan hücum edeyim; Türk Sir illeti, yerinde hiç yürümesin; mümkünse hep yok edelim derim [4] .

O sözü işitip gece uyuyacağım gelmedi, gündüz oturacağım gelmedi. Ondan sonra kağanıma arz ettim. Şöyle arz ettim: Çin, Oğuz, Kıtay bu üçü birleşirse [5]  kala kalacağız. Kendi içi dıştan tutulmuş gibiyiz. Yufka olanın delinmesi kolay imiş, ince olanı kırmak kolay. Yufka kalın olsa delinmesi zor imiş. İnce [6]  yoğun olsa kırmak zor imiş. Doğuda Kıtaydan, güneyde Cinden, batıda batılılardan, kuzeyde Oğuzdan iki üç bin askerimiz, geleceğimiz var mı acaba? Böyle arz ettim [7] .

Kağanım benim kendimin Bilge Tonyukukun arz ettiği maruzatımı işiti verdi. Gönlünce sevk et didi.Kök Öngü çiğneyerek Ötüken ormanına doğru sevk ettim. İnek, yük hayvanı ile Toglada [8]  Oğuz geldi. Askeri üç bin imiş. Biz iki bin idik. Savaştık. Tanrı lütfetti, dağıttık. Nehire düştü. Dağıttığımız, yolda yine öldü hep. Ondan sonra Oğuz tamamiyle geldi [9] .

Türk milletini Ötüken yerine, ben kendim Bilge Tonyukuk Ötüken yerine konmuş diye işitip güneydeki millet, batıdaki, kuzeydeki, doğudaki miIlet geldi [10] .

[1] Kiyik yiyü tabışğan yiyü olurur ertimiz. Budun boğuzı tok erti. Yağımız tegre ocuk teg erti, biz isig ertimiz. Anca olurur erkli Oğuzdındın körüg kelti.

[2] Körüg sabi antağ: Tokuz Oğuz budun üze kağan olurtı tir. Tabğaçğaru Kum serigünüg ıdmış. Kıtariyğaru Torigra Esimig ıdmış. Sab anca ıdmış: Azkıriya Türk [budun?]

[3] yonyur ermiş, kağanı alp ermiş ayğuçısı bilge ermiş, ol iki kişi bar erser sini Tabğaçığ ölürteçi tir men, örigre Kıtariyığ ölürteçi tir men, bini Oğuzuğ

[4] ölürteçi ök tir men, Tabğaç biridin yan teg, Kıtariy örigdin yan teg, ben yırıdınta yan tegeyin, Türk Sir budun yirinte idi yorımazun, usar idi yok kılalım

[5] tir men. 01 sabığ eşidip tün udısıkım kelmedi küntüz olursıkım kelmedi. Anda ötrü kağanıma ötüntüm. Anca ötüntüm: Tabğaç Oğuz Kıtariy bu üçegü kabış[s]ar

[6] kaltaçı biz. Öz içi taşın tutmış teg biz. Yuyka erkli tupulğalı ucuz ermiş, yinçge erklig üzgeli ucuz. Yuyka kalın bolsar tupulğuluk alp ermiş Yinçge

[7] yoğun bolsar üzgülük alp ermiş. Örigre Kıtariy-da biriye Tabğaçda kurıya kundınta yırıya Oğuzda iki üç birig sümüz kelteçimiz bar mu ne? Anca ötündüm.

[8] Kağanım [ben] özüm Bilge Tonyukuk ötüntük ötünçümün eşidü birti. Köriglürigçe uduz tidi. Kök Örigüg yoğuru Ötüken yışğaru uduztum. İrigek kölükün Toğlada Oğuz kelti.

[9] [Süsi üç birig] ermiş. Biz iki birig ertimiz. Sürigüşdümüz. Terigri yarlıkadı, yariydımız. Ögüzke tüşdi. Yariyduk yolta yime ölti kök. Anda ötrü Oğuz kopun kelti.

[10] Türk budunuğ Ötüken yirke ben özüm bilge Tonyukuk Ötüken yirig konmış tiyin eşidip biriyeki budun kurıyakı yırıyakı öriğreki budun kelti.

Doğu Yüzü

İki bin idik. İki ordumuz oldu. Türk milleti kılmalı, Türk kağanı oturalı Şantug şehrine, denize ulaşmış olan yok imiş. Kağanıma arz edip ordu gönderdim [1]. Şantung şehrine, denize ulaştırdım. Yirmi üç şehir zaptetti. Uykusunu burda terk edip, yurtta yatıp kalırdı. Çin kağanı düşmanımız idi. On Ok kağanı düşmanımız idi [2] .

Tonyukuk Yazıyı Doğu Yüzü

Fazla olarak Kırgızın kuvvetli kağanı düşmanımız oldu. O üç kağan akıl akıla verip Altun ormanı üstünde buluşalım demiş. Şöyle akıl akıla vermişler: Doğuda Türk kağanına karşı ordu sevk edelim. Ona karşı ordu sevk etmezsek, ne zaman bir şey olsa o bizi [3] kağanı kahraman imiş, müşaviri bilici imiş ne zaman bir şey olsa öldürecektir. Her üçümüz buluşup ordu sevk edelim, tamamiyle yok edelim demiş. Türgiş kağanı şöyle demiş: Benim milletim ordadır demiş [4]. Türk milleti yine karışıklık içindedir demiş. Oğuzu yine sıkıntıdadır demiş. Bu sözü işitip gece yine uyuyacağım gelmiyordu, gündüz yine oturacağım gelmiyordu. O zaman düşündüm, t”][5] 

İlk olarak Kırgıza ordu sevk etsek iyi olur tedim. Kögmenin yolu bir imiş. Kapanmış diye işitip, bu yol ile yürürsek uygun olmayacak dedim. Kılavuz aradım. Çöllü Az kavminden bir er buldum [6] .

İşittim: Az ülkesinin yolu Anı boyunca … imiş, bir at yolu imiş, onunla gitmiş. Ona söyleyip, bir atlı gitmiş diye o yolla yürürsek mümkün olacak dedim. Düşündüm, kağanıma [7] 

[1] İki birig ertimiz. [İki] süm[üz b]oldı. Türk budun k[ılınğa]lı Türk kağan olurğalı Şantung balık[k]a taluy ögüzke tegmiş yok ermiş. Kağanıma ötünüp sü iltdim.

[2] Şantung balıkka taluy ögüzke tegürtim. Üç otuz balık sıdı. Usın bunda ıtu yurtda yatu kalur erti. Tabğaç kağan yağımız erti. On Ok kağanı yağımız erti.

[3] Artjukı Kırkız] küç[lüg kağan yağımız] boldı. Ol üç kağan ögleşip Altun Yış üze kabışalım timiş. Anca ögleşmiş: Örigre Türk kağanğaru sülelim timiş. Arigaru sülemeser kaçan [n]erîg erser ol bizni,

[4] [kağanı alp ermiş] ayğuçısı bilge ermiş, kaçan [n]erig erser ölürteçi kök. Üçegün kabışıp sülelim, idi yok kılalım1 timiş. Türgiş kağan anca timiş: Bening budunum anda erür timiş.

[5] [Türk budunı yime] bulğanç [o] [timi]ş, Oğuzı yime tarkınç ol timiş. Ol sabin eşidip tün yime udısıkım kelmez erti, kün yime olursıkım kelmez erti. Anda sakındıma.

[6] [İlk Kırkızk]a sü[les]er [yig er]miş tidim-Kögmen yolı bir ermiş. Tumış tiyin eşidip bu yolun yorısar yaramaçı tidim. Yirçi tiledim. Çölgi Az en bultum.

[7] Eşit[t]im: Az yir y[olı?] Anı b[irle … er]miş, bir at orukı ermiş, anın barmış. Arigar aytıp bir atlığ barmış tiyin ol yolun yorısar unç tidim. Sakındım. Kağanıma

Kuzey Yüzü 

Arz ettim. Asker yürüttüm. Attan aşağı dedim. Ak Termili geçip sırtlattım. At üzerine bindirip karı söktüm. Yukarıya, atı yedeğe alarak, yaya olarak, ağaca tutunarak çıkarttım: Öndeki er [1] 

çigneyi verip, ağaç olan tepeyi aştık. Yuvarlanarak indik. On gecede dağdaki engeli dolanıp gittik. Kılavuz yeri şaşırıp boğazlandı. Bunalıp kağan dört nala koşturu ver demiş [2]. Anı suyuna vardık. O sudan aşağıya gittik. Yemek yemek için attan indirdik. Atı ağaca bağlıyorduk. Gündüz de gece de dört nala koşturup gittik. Kırgızı uykuda bastık [3] . Uykusunu mızrak ile açtık. Hanı, ordusu toplanmış. Savaştık, mızrakladık. Hanını öldürdük, bağana Kırgız kavmi teslim oldu, baş eğdi. Geri döndük, Kögmen ormanını dolanıp geldik [4] . Kırgızdan döndük. Türgiş kağanından casus 8eldi. Sözü şöyle: Doğuda kağana karşı ordu yürütelim demiş. Yürütmezsek, bizi kağanı kahraman lmiş, müşaviri bilici imiş ne zaman bir şey olsa [5]  bizi öldürecektir demiş. Türgiş kağanı dışarı çıkmış dedi. On Ok milleti eksiksiz dışarı çıkmış der. Çin ordusu var imiş. O sözü işitip kağanım, ben eve ineyim dedi [6]. Hatun yok olmuştu. Ona yas töreni yaptırayım dedi. Ordu, gidin dedi. Altun ormanında oturun dedi. Ordu başı İnel Kağan, Tarduş şadı gitsin dedi. Bilge Tonyukuka, bana şöyle dedi [7]: Bu orduyu sevk et dedi. Cezayı gönlünce söyle. Ben sana ne söyleyeyim dedi. Gelirse hiletoparlanır, gelmezse haberciyi, sözü alarak otur dedi. Altun ormanında oturduk [8] .

Üç casus geldi. Sözü bir: Kağan ordu çıkardı, On Ok ordusu eksiksiz dışarı çıktı der Yarış ovasında toplanalım demiş. O sözü işitip, kağana o sözü ilettim. Han tarafından söz dönüp [9] 

geldi. Oturun diye söylemiş. Keşif kolunu, nöbet işini çok iyi tertip et, baskın yaptırma demiş. Bögü Kağan bana böyle haber göndermiş. Apa Tarkana gizli haber göndermiş: Bilge Tonyukuk kötüdür, kindardır, şaşırır [10]. Orduyu yürütelim diyecek, kabul etmeyin. O sözü işitip orduyu yürüttüm. Altun ormanını yol almaksızın aştık. İrtiş nehrini geçit olmaksızın geçtik. Geceyi gündüze kattık. Bolçuya şafak sökerken ulaştık [11] .

[1] ötündüm. Sü yorıtdım. At altın tidim. Ak Ter-mil keçe oğurkalatdım. At üze birtüre kanğ sökdiim. Yukaru at yete yadağın ığaç tutunu ağturdum. Örigreki er

[2] yoğuru [ıdıp] ı bar baş aşdımız. Yubulu inti-miz. On tünke yantaki tuğ ebirü bardımız. Yirçi yir yarigılıp boğuzlandı. Burigadıp kağan yelü kör timiş.

[3] Anı subk[a] bard[ımız]. Ol sub kodı bardımız. Aşanğalı tüşürtümüz. Atığ ika bayur ertimiz. Kün yime tün yime yelü bardımız. Kırkızığ uka bas-dımız.

[4] [Usın] sürigügün açdımız. Kanı süsi tirilmiş-Süngüşdümüz, sançdımız. Kanın ölürtümüz. Ka-ğanka Kırkız budunı içikdi, yükünti. Yariydımız, Kögmen yışığ ebirü keltimiz.

[5] Kırkızda yandımız. Türgiş kağanda körüg kelti. Sabi anteg: Örigdin kağanğaru sü yorılım timiş; yorımasar bizni, kağanı alp ermiş ayğuçısı bilge ermiş, kaçan [n]erig erser

[6] bizni ölürteçi kök timiş. Türgiş kağanı taşıkmış tidi. On Ok budunı kalışız taşıkmış tir. Tabğaç süsi bar ermiş. 01 sabığ eşidip kağanım ben ebgerü tüşeyin tidi.

[7] Katun yok bolmış erti. Anı yoğlatayın tidi. Sii barırfg tidi, Altun yışda olururig tidi. Sü başı İnel Kağan Tarduş şad barzun tidi. Bilge Tonyukukka barfga aydı.

[8] Bu siig ilt tidi. Kıyınığ körîglürigçe ay, Ben sarîga ne ayayın tidi. Kelir erser kür ökülür, kelmez erser tılığ sabığ alı olur tidi. Altun yışda olurtumuz.

[9] Üç körüg kişi kelti Sabi bir: Kağan sü taşıkdı, On Ok süsi kalışız taşıkdı tir. Yarış yazıda tirilelim timiş. 01 sabığ eşidip kağanğaru ol sabığ itim. Kanda yan sabığ yana

[10] kelti. Olururig tiyin timiş. Yelme karğu edgüti urğıl, basıtma timiş. Bög[ü] Kağan barigaru anca yıdmış. Apa tarkanğaru içre sab ıdmış: Bilge Tonyukuk ariyığ ol, üz ol, arigılur.

[11] Sü yorılım tideçi, unamarîg. Ol sabığ eşidip süyorıtdım. Altun yışığ yolsuzun aşdımız. Irtiş ögüzüg keçigsizin keçdimiz. Tün katdımız. Bolçuka tarig öntürü tegdimiz.

İkinci Taş

Batı Yüzü

Haberci getirdiler. Sözü şöyle: Yarış ovasında yüz bin asker toplandı der. O sözü işitip beyler bütün [1] dönelim, temiz edepli olmak iyidir dedi. Ben şöyle derim, ben Bilge Tonyukuk: Altun ormanını aşarak geldik. İrtiş nehrini [2] geçerek geldik. Geleni cesur dedi, duymadı. Tanrı, Umay İlahe, mukaddes yer, su üzerine çökü verdi her hâlde. Niye kaçıyoruz [3] ?

Çok diye niye korkuyoruz? Az diye ne kendimizi hor görelim? Hücum edelim dedim. Hücum ettik, yağma ettik. İkinci gün [4] ateş gibi kızıp geldi. Savaştık. Bizden, iki ucu, yarısı kadar fazla idi. Tanrı lütfettiği için, çok diye [5]  korkmadık, savaştık. Tarduş şadına kadar kovalayıp dağıttık. Kağanını tuttuk. Yabgusunu, Şadını [6]  orda öldürdüler. Elli kadar er tuttuk. O aynı gece halkına haber gönderdik. O sözü işitip On Ok beyleri, milleti hep [7] geldi, baş eğdi. Gelen beylerini, milletini tanzim edip, yığıp az mikdarda millet kaçmıştı. On Ok ordusunu sevk ettim [8] . Biz de Ordu sevk ettik. Anıyı geçtik. İnci nehrini geçerek Tinsi Oğlu denilen mukaddes Ek dağını aşırdım [9] .

[1] Tılığ keliirti. Sabi antağ: Yarış yazıda on tümen sü tirilti tir. Ol sabığ eşidip begler kop[un]

[2] yanalım, anğ ubutı yig tidi. Ben anca tir men, ben Bilge Tonyukuk: Altun yışığ aşa keltimiz. İrtiş ögüzüg[3] keçe keltimiz. Kelmişi alp tidi, tuymadı. Tengri Umay ıduk yir sub basa birti erinç. Neke tezer biz?,

[3] keçe keltimiz. Kelmişi alp tidi, tuymadı. Tengri Umay ıduk yir sub basa birti erinç. Neke tezer biz?

[4] Öküş tiyin neke korkur biz? Az tiyin ne basmalım? Tegelim tidim. Tegdimiz, yulıdımız. İkinti kün

[5] örtçe kızıp kelti. Sürigüşdümüz. Bizinte iki uçı sırîgarça artuk erti. Terigri yarlıkaduk üçün öküş tiyin

[6] korkmadımız, süngüşdümüz. Tarduş sadra udi yariydımız. Kağanın tutdumuz. Yabğusın şadın

[7] anda ölürti. Eligçe er tutdumuz. Ol ok tün budunun sayu itimiz. Ol sabığ eşidip On Ok begleri budunı kop[8] kelti, yükünti. Keligme beglerin budunın itip yığıp, azca budun tezmiş erti, On Ok süsin sületdim.

[8] kelti, yükünti. Keligme beglerin budunın itip yığıp, azca budun tezmiş erti, On Ok süsin sületdim.

[9] Biz yime süledimiz. Anı ert[t]imiz. Yinçü ögüzüg keçe Tinsi Oğlı aytığma bengilig Ek tağığ ertü[rtüm].

Güney Yüzü 

Demir kapıya kadar eriştik. Ordan döndürdük. İnel Kağana korkup … Tezik, Tokar [1] … 

ondan berideki Suk başlı Soğdak milleti hep geldi, baş eğdi … Türk milletinin Demir Kapıya, Tinsi Oğlu [2] , Tinsi Oğlu denilen dağa ulaştığı hiç yokmuş. O yere ben Bilge Tonyukuk ulaştırdığım için [3]  sarı altın, beyaz gümüş, kız kadın, eğri deve mal zahmetsizce getirdi. İltiriş Kağan bilici olduğu için [4] , cesur olduğu için, Çine karşı on yedi defa savaştı, Kıtaya karşı yedi defa savaştı, Oğuza karşı beş defa savaştı. Onlarda müşaviri [5] yine bizzat ben idim, kumandanı yine bizzat ben idim. İltiriş Kağana, Türk Bögü Kağanına, Türk Bilge Kağanına [6] 

Tonyukuk Külliyesi

[1] Temir Kapığka tegi irtimiz. Anda yandurtu-muz. İnel Kağanka [ariyıp … t saka?] Tezik Tokar [s… in … ]

[2] anda beriiki Suk başlığ Soğdak budun kop kelti, yükünti [ … ]. Türk budun Temir Kapığka Tinsi Oğlı

[3] Tinsi Oğlı aytığma tağka tegmiş idi yok ermiş. Ol yirte ben bilge Tonyukuk tegürtük üçün

[4] sanğ altun ürürig kümüş kız kuduz eğri tebi ağı bungsuz kelürti. İltiriş Kağan bilgesin üçün

[5] alpın üçü Tabğaçka yiti yigirmi süngüşdi, Kıtariyka yiti sürigüşdi, Oğuzka biş sürîğüşdi. Anda ayğuçı[sı]

[6] yime ben ök ertim, yağıçısı yime ben ök ertim. İltiriş Kağanka Türk Bögü Kağanka Türk Bilge Kağanka.

Doğu Yüzü

Kapğan Kağan yirmi yedi yaşında … orda … • kapğan Kağan oturdu. Gece uyumadı, [1] gündüz oturmadı. Kızıl kanımı döktürerek, kara terimi koşturarak işi, gücü verdim hep. Uzun keşif kolunu yine gönderdim hep [2]. Siperi, nöbet yerini büyüttüm hep. Geri dönen düşmanı getirirdim. Kağanımla ordu gönderdim. Tanrı korusun [3], bu Türk milleti arasında silâhlı düşmanı koşturmadım, damgalı atı koşturmadım. İltiriş Kağan kazanmasa [4], ve ben kendim kazanmasam, il de millet de yok olacaktı. Kazandığı için ve kendim kazandığım için [5]  il de il oldu, millet de millet oldu. Kendim ihtiyar oldum, kocaldım. Her hangi bir yerdeki kağanlı millete [6] böylesi var olsa, ne sıkıntısı mevcut olacakmış? [7] Türk Bilge Kağanı ilinde yazdırdım. Ben Bilge Tonyukuk [8] .

[1] Kapğan kağan [yiti] otuz yaşka [ … anda .-erti]. Kapğan Kağan olurtı. Tün udımatı,

[2] küntüz olurmatı. Kızıl kanım töküti kara terimyügiirti işig küçüg birtim ök. Uzun yelmeg yime itim ok.

[3] Arkuy karğuğ ulğartdım ok. Yanığma yağığ ke-lürir ertim. Kağanımın sü iltdimiz. Terigri yarlıkazu

[4] bu Türk budun ara yaraklığ yağığ yeltürme-dim, tögünlüg atığ yügürtmedim. İltiriş Kağan kazğanmasar,

[5] udu ben özüm kazğanmasar, il yime budun yime yok erteçi erti. Kazğantukın üçün udu özüm kazğantukum üçün

[6] il yime il boldı, budun yime budun boldı. Özüm karı boldum, uluğ boldum. Nerig yirdeki kağanlığ budunka

[7] büntegi bar erser ne burigı bar erteçi ermiş.

[8] Türk Bilge Kağan ilirige bititdim. Ben Bilge Tonyukuk.

Kuzey Yüzü

İltiriş Kağan kazanmasa, yok olsa idi, ben kendim, Bilge Tonyukuk, kazanmasam, ben yok olsa idim,  [1] Kapğan Kağanın, Türk Sir milletinin yerinde boy da, millet de, insan da hep yok olacaktı [2].  

İltiriş Kağan, Bilge Tonyukuk kazandığı için Kapğan Kağanın, Türk Sir milletinin yürüdüğü bu [3] Türk Bilge Kağanı Türk Sir milletini, Oğuz aletini besleyip oturuyor. [4]

[1] İltiriş Kağan kazğanmasar, yok erti erser, ben özüm Bilge Tonyukuk kazğanmasar, ben yok ertim erser

[2] Kapğan Kağan Türk Sir budun yirinte bod yime budun yime kişi yime idi yok erteçi erti.

[3] İltiriş Kağan Bilge Tonyukuk kazğanduk üçün Kapğan Kağan Türk sir budun yorıdukı bu.

[4] Türk Bilge Kağan Türk Sir budunuğ Oğuz budunuğ igidü olurur.

Not: Prof. Dr. Muharrem Ergin’in “Orhun Abideleri” adlı kitabından alıntıdır…

.