Türk-Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu (TÜRKÇE - ENGLISH)

UZM. YRD. BERNA TÜRKDOGAN

 

Cumhurbaşkanı Sayın Süleyman DEMÎREL’in yüksek himayelerinde İğdır Valiliği ile Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı’nca düzenlenen “Iğdır Soykırım Anıt ve Müzesi’nin Açılışı”nı, “Iğdır-Hakmehmet Köyü Toplu Mezar Kazısı”nı ve “21. Yüzyıla Girerken Tarihe Dostça Bakış: Türk Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu 5-7 Ekim 1997 tarihinde Iğdır’da gerçekleştirilmiştir.

Törenlere Devlet Bakanı Ramazan Mirzaoğlu, Iğdır ve Kars milletvekilleri, Iğdır Valisi Şemsettin Uzun, Belediye Başkanı Nurettin Araş, Nahçıvan Ali Meclis Başkanı Vasıf Taliboy, Doğubeyazıt Tugay Komutanı Tuğgeneral Fehim Güler, Atatürk Üniversitesi Rektörü Prof.Dr. Erol Oral, Iğdır Garnizon Komutanı Albay Ümit Dündar, İl Jandarma Alay Komutanı Albay Ahmet Yılmaz Turan, Türkiye’nin Nahçıvan Başkonsolosu Burhan Aydın, İlçe Kaymakamları, yerli ve yabancı bilim adamları, öğrenciler ve vatandaşlar katıldı.

Devlet Bakanı Ramazan Mirzaoğlu, “Türkiye Cumhuriyeti, yüzyılın en büyük iftirasına maruz kalmıştır” dedi. 21. Yüzyıla girerken, tarihe dostça bakış, Türk-Ermeni İlişkileri uluslar arası sempozyumun açılışında konuşan Bakan Mirzaoğlu, Türklerin tarih boyunca hiçbir şekilde soykırım yapmadığını söyledi. Türklerin en güçlü olduğu dönemde değil de en zayıf oldukları dönemlerde soykırım yaptıklarına dair sözlerin açıkça bir iftirayı gösterdiğine işaret eden Mirzaoğlu, “Tarih boyu birlikte yaşadığımız insanları yıllar sonra neden katledelim?” diye sordu.

Uluslararası sempozyumlarda tarafsız olduklarından şüphe duyulmayan yerli ve yabancı bilim adamları sayesinde tarihi gerçeklerin ortaya çıkarılacağını ümit ettiğini ifade eden Mirzaoğlu, şunları söyledi;
“Açılan toplu mezarlar mezarlardan çıkarılan kemiklerin Türklere ait olduğu artık bir gerçektir. Hakmehmet köyünde açılan toplu mezarda buna en yakın zamanda bir örnektir. Ermeniler, Yahudiler, Ruslar’ın Osmanlı döneminde hür yaşamalarına izin verilmiştir. Patrikhaneler, ibadethaneler buna birer misaldir. Ama ne yazık ki, emperyalist devletler Ermenileri kullanmayı bilmiştir. Çeteler kurdurmuşlar, o çetelere silah vererek, Türklere karşı kışkırtmayı başarmışlardır.”

Devlet Bakanı Mirzaoğlu, bugün Türkiye Cumhuriyeti topraklarında Ermenilerin ve Yahudilerin yaşadığını, Lozan Antlaşması’na uyan Türkiye’nin azınlıkların haklarını sonuna kadar korumasını bildiğini söyledi ve Türkiye Cumhuriyeti, varsa sorunları barışçı yollardan çözümlemesinden yanadır, bırakın Türk-Ermeni ilişkilerini Türkiye dünyada güçlü bir barışın oluşmasından yanadır, dedi.
Atatürk Araştırma Merkezi Başkanı Prof.Dr. Azmi Süslü de, yaptığı konuşmada, yeni bir yüzyıla girerken, bu yüzyılın dünyaya barış getirmesi dileğinde bulundu.

Prof.Dr. Süslü, Anadolu’nun her köşesinin şehitlerle dolu olduğunu, Türklerin değil, asıl Ermenilerin soykırım yaptıklarını söyledi.

Bir milyon insanın Ermenilerce hunharca katledildiğine dikkati çeken, Prof. Dr. Süslü, “Van’da Muş’da, Bingöl’de, Iğdır’da, Erzurum’da ve Anadolu’nun birçok köşesinde Türkler Ermenilerin katliamlarına maruz kalmıştır. Amerikalı bir grup parlamenter de yaptığı incelemede bir milyon Müslüman Türkün katledildiğini tespit ve kabul etmiştir” diye konuştu. Bugüne kadar toplu mezarların açılmamasını “şehitlerimizin rahatsız olmamaları” anlayışından kaynaklandığını işaret eden Başkan şunları söyledi;
Her şeye rağmen geç de kalınmış olsa Anadolu’nun her köşesindeki toplu mezarlar açılacak ve Ermenilerin yaptığı soykırım ortaya çıkarılmaya devam edecektir. Terör, toprak ve tazminat talepleri devam ettiği sürece bu konudaki ilmi çalışmalarımız da devam edecektir. Bundan böyle tokat yemeden, iftiraya uğramadan önce tarihi gerçekleri tek tek ortaya çıkarmaya devam edeceğiz.

Iğdır’da yaptırılan soykırım anıtı ve müzesi ümit ediyorum ki, bir araştırma merkezi bir eğitim merkezi haline gelir. Bu anıt, yapılan soykırımı yeni nesillerin zihinlerine nakledilmesini sağlar.” dedi.
Iğdır Valisi Şemsettin Uzun da, Iğdır’da yaptırılan Soykırım anıt ve mü/esinin bir gerçeği ifade ettiğini belirterek, “Iğdır da tarih yazılmıştır” dedi.

“Umarım ki bu sempozyumda tarihi gerçekler iyice su yüzüne çıkar ve Ermenilerin Türklere yaptığı soykırım dünyaya anlatılır” diye devam etti.

Iğdır’da 1998 yılında yapımına başlanan “Soykırım Anıt ve Müzesi” Devlet Bakanı Ramazan Mirzaoğlu tarafından açıldı.

Açılış töreni saat 09.00’da anıta çelenklerin konulması,saygı duruşu ve İstiklâl Marşı’nın okunması ile devam etti. İmam Hüseyin Yeşil tarafından Kur’an okundu, İl Müftüsü Osman Dalcı da dua etti.
Anıtın açılışını yapan Devlet Bakanı Ramazan Mirzaoğlu, mezalime uğrayanların anısına dikilen anıttan mutluluk duyulduğunu, bu anıtın dostluk anıtı olduğunu, müzenin ise insanlığa ibret müzesi niteliğinde olduğunu söyledi.

Yapılan tüm eserleri barışa, dostluğa, insanlığa adadıklarını ifade eden Bakan Mirzaoğlu, “Milletimiz büyük millettir. Devlet-millet el ele vererek her türlü zorluğun üstesinden gelmesini bilmiştir, bilmeye de devam edecektir. Son günlerde yaşadığımız deprem sonrası gelişmelerde buna bir örnektir” diye konuştu.

Komşumuz Ermenistan’ın Iğdır’a yaptırılan bu anıttan ibret almasını arzu ettiklerini ifade eden Bakan Mirzaoğlu, şöyle konuştu;

Türkiye Cumhuriyeti olarak her zaman barıştan, dostluktan yanayız. Komşularımızla ticari, kültürel ilişkilerimizi geliştirmekten yanayız. Afrika’ya, Avrupa’ya, Asya’ya barış tohumlarını geçmişte biz attık, yine atmaya devam ediyoruz. Bütün insanlara kültürel haklar, dini haklar verdik. Bizler Türkiye Cumhuriyeti içerisinde dost ve kardeş olarak Ermenisi ile her insanı ile barış ve kardeşlik içinde yaşıyoruz. Din, ırk, mezhep ayrımı yapmıyoruz. Biz barıştan, adaletten yanayız. Barış mesajlarımızdan anlamayanlara, topraklarımızda gözü olanlara karşı her zaman kararlı konumdayız. Dostluk elimizi tutsunlar, bu topraklara göz dikmekten vazgeçsinler. Kars’ta açacağımız Doğu Kapısı dostluk kapısı olacaktır.

Iğdır Valisi Şemsettin Uzun da, anıtın yapılış kararını, 1995 yılında Iğdır’da yapılan aynı konu üzerindeki bir sempozyumdan sonra alındığını hatırlatarak, kararın uygulandığını söyledi. Anıtın temelini 1 Haziran 1998 yılında attıklarını belirten Vali Uzun, “ülkenin en büyük soykırım anıtıdır. Temeli atıldığında çok büyük mutluluk duyduk. Anıtı yaparken bütün üniversitelerin fikirlerini aldık” diye konuştu.
1915-1920 yılları arasında Iğdır’da yaklaşık 80 bin kişinin Ermeniler tarafından hunharca katledildiğine dikkat çeken Vali Uzun, şöyle devam etti.

“Madur olan biziz, Katliama uğrayan da biziz. Ama görüyoruz ki, Ermeniler işi ters göstermeye çalışıyorlar. Katliamı onlar yapmış. Dünyada yaklaşık 20 yerde sözde soykırım anıtları yapmışlar, yapmaya da devam ediyorlar. Türkiye Cumhuriyeti haklı davasını dünya platformunda anlatamamıştır. Soykırıma uğradığı gerçeğini dünyaya kabul ettirememiştir. Ermenilerin amacı, Türkiye’yi uluslar arası platformda başarısız kılmaktır, sonra da tazminata mahkum etmektir, daha sonra da toprak istemektir.
Bizim Ermenilerden toprak talebimiz yoktur. Asla da olmayacaktır. Ama Ermeniler için kan ve toprak talebi devam etmektedir. Ermenilerin, büyük Ermeni devleti kurma hayalleri hala devam ediyor. Bunu simgeleyen belgeler vardır. Bölücü örgüt PKK terör örgütü de aynı rüyayı görmektedir. Demiştir.
Iğdır Belediye Başkanı Nurettin Araş, “açılış töreninde “Iğdır’ın anlamlı bir anıta sahip olmasından duyduğu mutluluğu dile getirdi. Anıta gözümüz gibi bakacağız dedi. Anıtın Türk ruhunu oluşturduğunu söyledi. Bu anıtın yorumunu iman, insaf sahibi insanların yorumlarına bıraktıklarını ifade etti.
Soykırım anıtının mimarı Prof.Dr. Cafer Alioğlu Giyasi de yaptığı konuşmada, yükselen anıtın Ermenilerin tüm iddialarını çürüttüğünü bildirdi.

Giyasi şöyle dedi;

“Soykırım anıtı için seçilen yer Iğdır şehrinin Doğu girişinde, yani Azerbaycan, İran ve Ermenistan’dan gelen yolların kavşağıdır. Üçgen biçimli arazinin sahası 1.3 hektardır. Bu yerin anıt inşası için seçilmesinde amacımız Iğdır’a komşu ülkelerden gelen misafirleri ilk olarak bu anıtla karşılamaktır. Anıtın ilerisinde bir de müze bulunmaktadır. Müzeye giriş kapısı Türk Selçuklu mimarlık geleneğine dayanan taç kapı şeklindedir.

Suni tepe kurganın ortasında 36 metre olan kılıç topağı yükseliyor. Türkiye devleti simgesi ve bayrağında olan beş köşeli yıldızı yükseliyor. Anıtta yapılan kılıçların sayısı beştir. Onlar planda beş köşeli biçim yaratıyor. Üstten bakıldığında kılıç topağı Türkiye devleti simgesi ve bayrağında olan beş köşeli yıldız gibi görünüyor. Tepede beş köşeli yıldızın her ucundan bir Türk kılıcı yükseliyor ve onların uçları yukarıda birleşip bütünleşiyor.” Diye açıklama yapmıştır.

Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Öğretim Üyesi Prof.Dr. Cevat Başaran, anıt içerisinde yer alan müze hakkında verdiği bilgide, müzede ilk kez Iğdır Ovası’nda yapılan toplu mezarların oluşturduğu panoların sergilendiğini, ayrıca müzede Erzurum, Van ve Kars’ta yapılan toplu mezar kazılarının görüntülerinin de gösterildiğini söyledi.

Atatürk Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi Prof.Dr. Enver Konukçu da yaptığı açıklamada, amaçlarının herhangi bir düşmanlığı körüklemek olmadığını, milletlerarası anlaşmalara rağmen hayatlarını kaybeden insanların hatırasını gelecek kuşaklara taşımak olduğunu ifade etti.
Sempozyum da konuşan Azerbaycan Milletvekili Sabır Rüstem Hanlı, “Türkiye’de Osmanlı Tarihi’nden utanır hale geldik” dedi. Dünyadaki emperyalist güçlerin Türklere karşı bir oyun içerisinde olduklarını, Türklerin ise uğradıkları soykırım ve haksızlıkları dünyaya anlatmaktan aciz kaldıklarını ileri sürdü. Türk tarihi kadar şerefli tarih olmadığını ifade eden Hanlı, “öyle bir hale geldik ki, Türkiye’de Osmanlı Tarihi’nden utanır hale geldik. Türkiye tarihi, Türkiye dili Azerbaycan tarihi dili, Türkmenistan tarihi dili, diye saçma sapan şeyler ortaya atıldı. Asla böyle bir şey söz konusu değildir. Dünyada tek bir Türk tarihi ve Türk dili vardır. Diye konuştu.

Emperyalist güçlerin ortaya koyduğu oyunlar sonucu geçmişimizden de utanır bir millet haline gelindiğini ileri süren Hanlı, toplu mezarların açılmasında geç kalındığını, bunun da büyük bir hata olduğu görüşünü savundu.

6 Ekim 1999 Çarşamba günü, Iğdır Ticaret Meslek Lisesi Konferans Salonu’nda düzenlenen Sempozyum 3 Oturum halinde gerçekleştirildi.

Prof.Dr. Yaşar Sütbeyaz’ın Başkanlığını yaptığı I. Oturum’da, Başkan Yardımcısı olarak Doç. Dr. Esin Dayı görev aldı. Prof.Dr. Erich Feigl “Ağrı Dağı ve Iğdır Açısından Dostlara Dostça Bakış”, Prof.Dr. Cevat Başaran “Hak Mehmet Öncesi toplu Mezar Kazılarına Bakış”, Prof.Dr. Mehlika A. Kaşgarlı “Haçlı seferleri ve Ermeniler”, Yrd.Doç.Dr. Erol Kürkçüoğlu “Ortaçada Bizans ve İran’ın Ermeni Siyaseti”, Yrd.Doç.Dr. Mehmet Onbaşı “XVI. Yüzyılda Kayseri ve Civarında Ermeniler”, Doç.Dr. Şükür Memmedov “Ermenilerin Türkiye ve İran’dan Göç Ettirilmeleri Politikası” başlıklı bildirileri sundular.
Öğleden sonra devam eden II. Oturumun Başkanlığını Prof.Dr. İsa Habibbeyli ve Yrd.Doç.Dr. Erol Kürkçüoğlu yaptılar. Bu oturumda, Prof.Dr. Stefano Trinchese “Italy and Turco-Armenian Relations”, dr. Erdal İlter “Taşnak Partisi’nin Ermeni İsyanlarındaki Rolü”, Doç.Dr. Cafer Guli Mirzayev “Andranik’in Nahcıvan’daki Vahşetleri”, Doç.Dr. Ali Yusifov “Nahcıvan şehrinde Ermeni Mezalimi”, Doç. Dr. İsmail Hacıyev “Moskova ve Kars Antlaşmalarında Nahcıvan”, Dr. Hüsamettin Yıldırım “Türk-Ermeni İlişkilerinde Ermenilerden İtiraflar” başlıklı bildirilerini sundular. Prof.Dr. Yaşar Akbıyık “Haçin ve Zeytun Ermeni Meselesi’nin Çözümü” başlıklı bildirisini gönderdiği Sempozyuma aynı tarihlerde bir evlat sahibi olmanın mutluluğunu yaşadığı için katılamadı.

Daha sonra ise Prof.Dr. İsa Habibbeyli “Azerbaycan Kaynaklarında Ermenilerin Yaptıkları Katliamlar”, Doç.Dr. İman Caferov “Edebi Sayahatnâmelerde Ermeni Meselesi”, Prof.Dr. Enver Konukçu “Sürmeli’de Eçmiyadzin Kutsal Kilisesi ve Araş Yakınlarındaki Hak Mehmet Köyü Olayı”, Prof.Dr. Abdüsselam Uluçam “Doğu Anadolu Mimarisinde Türk-Ermeni Kültür İlişkileri”, Prof.Dr. Mehmet Saray “Ermeniler Yol Ayrımında”, başlıklı sunumlarını yaptılar. Tartışma ve Değerlendirme bölümleri ile sona eren sempozyumun sonuç bildirgesi ekte verilmiştir. Ayrıca yapılan kazının raporu da Atatürk Üniversitesi’nden gelen Prof.Dr. Cevat Başaran ve beraberindeki kazı ekibi örencileri Dr.Ali Yalçın Tavukçu ve Arş.Gör. Ertan Küçüktepe tarafından hazırlanarak yayıma hazır hale getirilmiştir.

21. YÜZYILA GİRERKEN TARİHE DOSTÇA BAKIŞ: TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU SONUÇ BİLDİRİSİ

Tarihi gerçeklere ışık tutmak maksadıyla yaklaşık 20 yıldır üniversitelerin yaptığı bilimsel çalışmalar kapsamında arşiv belgeleri, yerli ve yabancı kaynaklar, birkaç yıldan beri de sesli-görüntülü malzemeler kullanılırken, bir yandan da canlı tarih taramaları ve Ermeniler tarafından katledilen Türklere ait toplu mezar kazıları yapılmıştır. Bu çalışmaların bir halkası olarak da, Birinci Dünya Savaşı sırasında Ermenilerin dünyanın çeşitli yerlerinde katlettiği Türklerin anısını yaşatacak olan Iğdır Soykırım Anıt ve Müzesi 5 Ekim 1999 tarihinde açılmış, Iğdır Hakmehmet Köyü nde Ermenilerin katlettiği Türklere ait toplu mezar .kazısı yerli ve yabancı bilim adamları ve basın-yayın mensuplarının katılımı ile 5-6 Ekim 1999 tarihlerinde yapılmış ve 6 Ekim 1999 tarihinde de çeşitli ülkelerden bilim adamlarının bildiri sunduğu “21. Yüzyıla Girerken Tarihe Dostça Bakış: Türk-Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu” düzenlenmiştir. 5-6 Ekim 1999 tarihlerinde Iğdır da yürütülen yukarıdaki bilimsel faaliyetlerle aşağıdaki sonuçlara ulaşılmıştır:

1- 5 Ekim 1999 tarihinde açılışı yapılan, günümüz Türkiyesi nin ilk ve en büyük Soykırım Anıt ve Müzesi’nde sergilenen malzemeler, 5-6 Ekim 1999 tarihlerinde Hakmehmet Köyü’nde yapılan toplu mezar kazısında ortaya çıkan bulgular ve sempozyuma sunulan bildiriler, Ermenilerin iddiasının aksine Türklerin bir soykırıma tâbi tutulduğunu ispatlamaktadır.

2- Iğdır Soykırım Anıt ve Müzesi’nin, Türk-Ermeni ilişkileri konusunda araştırma yapılabilecek bir merkez haline getirilmesi ve buranın Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki Üniversitelerden birine bağlanmasının uygun olacağı ve yanına yapılması Valilikçe planlanan Kültür Merkezi nin süratle bitirilmesinin, ayrıca Hakmehmet Köyü toplu mezar alanının bir şehitlik haline getirilmesi gerektiği kanaatine varılmıştır.

3- Yerli ve yabancı bilim adamlarınca sempozyuma sunulan bildirilerde, Ortaçağdan günümüze kadar olan Türk-Ermeni ilişkileri bilimsel kaynaklara dayanılarak değerlendirilmiş ve tarihi gerçekler ortaya çıkarılarak insanlığı aydınlatma hedefi güdülmüştür..

4- 21. Yüzyıla girerken Kafkasya Bölgesinde etkin ve kalıcı bir barışın, huzur ve güven ortamının tesis edilmesi gerekmektedir. Bu maksada hizmet edilmesi için Ermenistan, haksız bir şekilde işgal ettiği Azerbaycan topraklarından çekilmeli, sorunlarını barışçı yollarla çözmeli, bundan sonra da komşularına yönelik asılsız iddialardan ve toprak taleplerinden vazgeçmelidir.

5- Bütün bu faaliyetlerin sonuçları kitaplar, albümler, CD-ROM’lar filimler halinde dünya kamuoyunun bilgisine sunulmalıdır.

On the eve of the 21st Century

A Friendly look at the History:

The International Symposium on the Turkish-Armenian Relations

Final Declaration**

in order to shed light on the historical facts, during the last 20 years various universities have been earnying out academic researches on archieves-documents and on many local and foreign sources. During recent years a series of interviews have been earned out with eye-witnesses and also, many mass-graves of the Turks massacred by the Armenians during 1915-18 have been opened. Within the framework of these works and studies, a museum and a monuments in the memory of the Turks massacred by the Armenians in various parts of the world during the First World War was erected in Igdır on 5th October 1999 at a solemn ceremony. On the 5th and 6th October 1999, a big mass-grave at the Hak Mehmet Village of id İr was opened in the presence of the local and foreign experts and members of the press.

in addition to these activities and International Symposium was organized in Iğdır provincial centre on 5th-6th October 1999 which adopted the following resolution unanimously:

The documents and findings being exhibited in the Monument and Museum which was inaugurated in Igdır on 5th October 1999, and the findings unearthed at the Hak Mehmet Village, as well as the academic papers submitted to the International Symposium, underlines the fact that during 1915-18. The Armenians massacred hundreds of thousands of Turks in Eastern Turkey.Thus proving the baselessmen of the Armenian allegations on this matter.

It has been decided to advice that the “Igdır Monument and Museum of Massacre” be turned into a technically well-fitted modern research centre in the field of Turkish-Armenian relations and handed över to one of the universities in the region
it has also been decided to urge the quick completion of the “Cultural Centre” planned by the Governor of Igdır, and that the Hak Mehmet mass-grave area be turned into a Martyrdom.

in the papers submitted to the Symposium, the Turkish-Armenian relations since the Middle Ages have been evaluated in the light of documents and academic sources, historical facts have been underlined and world public opinion have been supplied with sufficient information in this subject.

On the eve of the 2İst Century, in the Kafkas Area an effective and flashing peace on security should be established.

For this aim, the Armenians must withdraw from the Azerbaican territories which they invaded unlawfully, try to settle the problems by peaceful means, and blaming her neighbours by fabricated allegations and give-up her claims of territory from her neighbours.

The results of these activities be supplied to the world public opinion in books, albums, CD-Rom’s and films.

IĞDIR – HAKMEHMET KÖYÜ TOPLU MEZAR KAZISI RAPORU***

Iğdır’ın 12 km. kuzey-batısında yer alan Hakmehmet Köyü’nde 1919 olayları sırasında katledilen Türkler’e ait bir kuyu-mezar olduğu ilk kez, köylülerin anlatımları sonucu, Prof. Dr. Enver Konukçu tarafından tespit edilmiştir. Buradaki araştırmaların tarihi belgelerle de doğrulanması üzerine, mezarda bilimsel kazı yapılması kararlaştırılmıştır.

Iğdır’da 5-7 Ekim 1999 tarihlerinde düzenlenen “21. yy’a Girerken Tarihe Dostça Bakış: Türk – Ermeni İlişkileri Uluslararası Sempozyumu” çerçevesinde gerçekleştirilen kazı çalışmasına 6 Ekim’de başlanmış ve çalışma şartlarının güçlüğü nedeniyle kazı 7 Ekim’de de sürdürülmüştür. Kazı çalışmaları Atatürk Üniversitesi’nden Arkeolog Prof. Dr. Cevat Başaran, Dr. Ali Yalçın Tavukçu ile Arş. Gör.Etan Küçükefe ve Hacettepe Üniversitesi’nden Antropolog Yrd. Doç. Dr. Yılmaz Erdal’dan oluşan teknik ekip tarafından yürütülmüştür. Çalışmalara Hakmehmet Köylüleri de katkıda bulunmuştur.,

Hakmehmet Köyü meydanında bulunan ve üzerinde bir yazıt yer alan kuyunun önce yüzeyden ağzı tespit edilmiş ve yarım-daire açma metoduyla kazılmasına başlanmıştır. Üstteki yaklaşık 1.00-1.50 m’lik dolgu toprağın kaldırılmasından sonra, 0.90-1.00 m’lik kuyunun ağzı tam olarak ortaya çıkmıştır. Kuyunun ağız kısmının üç sıra moloz taşlarla örülü ve üzerinin de sonradan yerleştirilmiş bir beton tablayla kapatılmış olduğu tespit edilmiştir. İlk 8 m.’de herhangi bir bulguya rastlanmamıştır. 11. m’de, iri blok taşlarla birlikte bir mandanın kafa isketeli ortaya çıkarılmıştır. Bu iskeletin kafasında muhtemelen kurşunla açılmış bir delik olduğu görülmüştür. Çalışma zemininin olumsuzluğu nedeniyle ilk gün çalışmalarına ara verilmiştir.

İkinci gün öncelikle açma genişletme çalışmaları yapılmıştır. Bu çalışmalar sırasında iki kez köy içme suyu şebekesine ait boruların patlatılması, işleri olumsuz yönde etkilemiştir. 12 m. derinliğe ulaşıldığında, kuyu zemininden su çıkmaya başlamıştır. Üstteki çapı yaklaşık 0.90-1.00 m. olan kuyunun tabanda 2.50-3.00 m’ye kadar genişlediği görülmüştür. Oldukça güç çalışma şartları altında 12 m. derinlikte gerçekleştirilen kazı çalışmaları sırasında, üst üste yığılmış insan iskeletlerine rastlanmıştır. Dipteki su ve çamurun içerisinden 290’ye yakın insana ait kafatası, kol, bacak ve kaburga kemikleri ile çok sayıda iskelet parçası çıkartılmıştır. Bazı isketeler arasında iri blok taşlara da rastlanmıştır. 13 m. derinliğe kadar inilmiş olduğu halde, iskelet yığınının devam ettiği gözlenmiştir. Ancak suyun gittikçe yükselmesi ve kuyu tabanını aşındırması, göçme tehlikesi yarattığından çalışmalar durdurulmuştur. Toplu mezarın tespitine yönelik çizimlerin yapılması, fotoğraf ve slayt çekimlerinin ardından kuyu tekrar kapatılmıştır.
Hakmehmet köyü kuyu-toplu mezarında sadece insan iskeletleri bulunmamış 12. m.’de, üzerinde bronz düğme bulunan üç kumaş parçası, biri tam ikisi yarım üç mermi kovanı, 2 mermi çekirdeği, 1 hançer yüzü ve bir de akik tespih boncuğu ele geçmiştir. Maddi bulguların yanı sıra ele geçen iskeletleri bazılarının üzerinde kurşun patinalarına rastlanması, bunların ölmeden önce yoğun baskı altında kaldıklarını göstermektedir.

Kuyu – mezar çalışmalarında 13. m. derinlikte ele geçen insan iskeletleri ve bunlara ait maddi bulgular, burada bir katliam yaşandığını belgelemektedir. Bugüne kadar açılan Iğdır – Oba Köyü, Erzurum – Alaca köyü, Yeşilyayla ve Tımar Köyleri; Kars – Subatan ve Van – Zeve toplu mezarlarından farklı bir mezar türünün, Hakmehmet Köyü’nde ortaya çıkarılan kuyu mezar olduğu görülmüştür. Normalde 1.50 – 2.00 m. derinde bulunan gömülere karşı Hakmehmet kuyu mezarı, 12-13 m. derinde kendiliğinden oluşmuştur. Buna göre köyün masum insanlarını kadın-erkek, çoluk çocuk demeden katleden Ermeniler, ceset yığınından kurtulabilmek için köyün su kuyusunu kullanmışlardır.

Baş aşağı 13 m. derinlikteki kuyuya atılan yarı canlı insanlar dışarıya çıkmasın diye, üzerlerine iri blok taşlar atılmıştır. Böylece dışarıdan bakıldığında bir hayvanın içeriye düştüğü görüntüsü verilmek istenmiştir.

Sonuç olarak, mezar taşında 51 neferin mezarı olarak belirtilen Hakmehmet Köyü kuyu-mezarı kazısı, hem tarihi olayları bütün gerçekliğiyle gün yüzüne çıkarmıştır, hem de, Ermenilerin bölgede gerçekleştirdikleri soykırıma ulaşan katliamın yeni bir boyutunu ortaya koymuştur.

---

NOT: 5-7 Ekim 1999 tarihinde Iğdır’da Açılan Ermeni Soykırım Anıtı Açılışı ve 21. YÜZYILA GİRERKEN TARİHE DOSTÇA BAKIŞ: TÜRK-ERMENİ İLİŞKİLERİ ULUSLARARASI SEMPOZYUMU hakkında Anadolu Ajansı Erzurum Bölge Müdürlüğü’nden Esat Bindesen’in katkılarıyla hazırlanmış haber metnidir.

** Metnin İngilizce çevirisi Oktay Öksüzoğlu’na aittir.
*** Atatürk Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nden Prof. Dr. Cevat Başaran, Dr. Ali Y. Tavukçu, Arş. Gör. Ertan Küçüktepe’nin hazırladığı rapor metnidir.

.