100 BELGEDE ERMENI MESELSI
4. Bölüm
Mehmet Perinçek
BELGE 51
Rus Beyaz Orduları Generali A. İ. Denikin’in [i] Anılarından
“BÜYÜK ERMENİSTAN PROJESİNE GÖRE MÜSLÜMANLARIN DÖRTTE BİR ÇOĞUNLUK OLDUKLARI BÖLGELER ERMENİLERE KATILIYORDU”
Aralık sonunda parlamentoda Paris’e [ii] yollanacak talimat tartışıldığında ortak bir fikir, ortaya çıkmadı. İktidar partisi Taşnakların oyları ikiye bölündü: Bir kısmı, iki Ermenistan’ın [iii] da Rusya’nın parçası olarak özerkliğini ya da federasyonu savunurken; diğer kısım ise Kilikya’yı da içine alan ve Karadeniz’le Akdeniz’e açılan “Büyük ve bağımsız Ermenistan”ı talep etti. Bu, galiplerin fantezileriyle doğmuş olan ve hala büyük devletlerin illüzyonlarıyla yaşayan bir Amerikan projesiydi. Bu projeye göre Müslümanların dörtte bir oranında çoğunluk oldukları bölgeler Ermenilere katılıyordu.
(A. İ. Denikin, Oçerki Russkoy Smutı, c.4, Berlin, 1925, s.173)
BELGE 52
Sovyet Ermenistanı’nın Ve SSCB’nin Önemli Liderlerinden A. İ. Mikoyan’ın [iv] 1919 Aralık’ının Başında Lenin’e Sunduğu “Kafkasya Meselesine Dair” Başlıklı Raporundan
“BÜYÜK ERMENİSTAN ANCAK EMPERYALİSTLERİN SİLAHLI GÜCÜYLE DAYATILABİLİR”
(…)
Türkiye Ermenistanı Meselesi Üzerine
1. Bugüne kadar partimizin merkez organları, örnek olarak Gürcü meselesinden ya da diğer Kafkas milletlerinin meselelerinden çok Ermeni meselesine özel bir önem verdi. Bu önem, Ermenilerin savaş öncesi durumundan ve Türkiye Ermenistanı’yla ilgili meseleden kaynaklanıyordu. Savaştan sonra doğan durumda Ermeni meselesiyle ilgili bu politikaların temelsiz, yanlış ve hatta dünya devriminin ve emperyalizme karşı savaşın çıkarları açısından çok zararlı olduğu ortaya çıktı.
2. Eğer savaşa kadar Ermeniler, Türkiye Ermenistanı’nda nüfusun önemli bir bölümünü oluştursaydı, hatta birçok yerde çoğunluk olsaydı ve milli kurtuluş adına savaşları Türkiye’nin feodal-despotik rejimine karşı yönelmiş olsaydı, yine de tam adaletli olmasa da nesnel devrimci bir etken olarak yorumlanabilirdi. Ancak savaş sırasında ve sonrasındaki gözlemlerimiz bunun tam tersi olduğu yönündedir. (…)
4. Ermeni şovenistleri, emperyalist müttefiklerin ve koyu gerici General Denikin’in desteğine dayanarak Karadeniz’den neredeyse Akdeniz’e kadar yedi vilayeti de kapsayan tarihi sınırları içerisinde ham bir hayal olan, cinayete dönüşmüş “Büyük Ermenistan” kurma fikrine kapılmış durumdalar. Bölgede Ermenilerin olmayışı ve esas olarak Müslümanların varlığı bunları utandırmıyor. “Büyük Ermenistan”, nüfusun çoğunluğuna dayanarak kurulamaz; ancak emperyalist silahların gücüyle dayatılacaktır, kanla ve “yabancıların” suçsuz cesetlerinin göğüslerini parçalayacak demirle ve “Ermenistan’ın suçlu unsurlardan”, Müslümanlardan “temizlenmesi” yoluyla benimsetilecektir. Böyle bir cehennemi yaratma, böyle bir kâbus ve tecavüzü gerçekleştirme programı, en iyi, en yetenekli ve en sadık ajanları olarak gördükleri Ermeniler üzerinden Türkiye’yi yağmalamak, sömürgeci ve finans kapitallerini değerlendirecekleri bir bölge haline getirmek isteyen emperyalist müttefikler tarafından güçlenerek desteklenmektedir.
5. Komünist Partisi, bu programı, “Büyük ve Bağımsız Ermenistan” fikrini destekleyebilir mi? Şovenistler bize diyorlar ki, ortaya çıkan bu gerçekçi durumla hesaplaşılması ve bağımsız Türkiye Ermenistanı’nın reddetilmesinin anlamı, Türk despotlarının ve cellâtlarının yanında yer almak, Ermenileri imha edenlerin planlarını ve umutlarını doğrulamak ve Ermenilerin kendi kaderlerini tayin hakkını ortadan kaldırmaktır. (…)
Partimiz, suçsuz Ermeni kurbanlar için samimi bir şekilde üzülürken, Ermeni milliyetçilerinin ve emperyalist müttefiklerin görüşlerine katılamaz ve Ermeni şovenistlerinin cinai lider şebekesi adına binlerce yeni suçsuz kurbanın ve en az o kadar, köleleştirilen Türkiye yoksullarının cellâdı olamaz. Partimiz, “Büyük” ya da “Küçük” Türkiye Ermenistanı diye herhangi bir iddianın yanında olamaz. Milletlerin kendi kaderini tayin hakkı, bizim için tarihsel değil, reel bir haktır.
6. Ermeni Meselesi’nde eski tutumumuzu sürdürmenin, bağımsız Türkiye Ermenistanı’nı desteklemenin anlamı, Kafkasya Ermenistanı’nı “özgürleştirmiş” şovenist gerici hükümetle ve onun hamisi Cemiyeti Akvam ile İtilaf Devletleri’nin ve onların ajanları Ermeni şovenistlerinin yağmacı planlarına karşı isyan bayrağını çoktandır kaldırmış, bir deniz gibi kabaran Anadolu Müslüman nüfusuna ve Doğu’nun milyonlarca Müslümanına karşı bir olmak, sadece Doğu Müslümanlarının emperyalizme karşı davalarını frenlemek değil, iç toplumsal-siyasal gelişim süreçlerini ve Türkiye’nin Müslüman halkları içerisindeki sınıfsal ayrışmayı da durdurmaktır.
7. Bu bakımdan Sovyet Rusya’nın Türkiye Ermenistanı’nın kendi kaderini tayin hakkı üzerine bildirgesi (1917), ciddi bir hata olmuştur. Hiçbir olumlu sonuç doğurmamış, sadece Türkiye Müslümanlarını değil, Kafkasya Müslümanlarını da kendine karşı ayaklandırmıştır. Sovyet iktidarı, Ermeni halkının bütün önderlerini meşru tanıyarak ve Müslümanlara gelince susarak Müslümanların gözünde Ermeni şovenistlerinin tarafında Müslümanların karşısında bir görüntü vermiştir. (…) Kafkaslar’da dar bir Ermeni yoldaş grubu olarak, daha bildirgenin ilan edildiği ilk günden beri bu görüşe sahiptik. Bu hatayı düzeltmek için geç kalınmıştır. Ancak Ermeni meselesinde en kısa zamanda yeni bir doğru yönelim belirlemek şarttır. Şunlar kabul edilmelidir: a/ Ermeni milli hareketi diyalektik gelişim sonucunda özgürlük davasından karşıtına, gericiliğe dönüşmüştür; ciddi olarak işgalci “emperyalist” bir hareket konumuna gelmiştir. b/ Türkiye Ermenistanı fikri ve genel olarak “Büyük, Birleşik ve Bağımsız Ermenistan” Partimizin kesinlikle mücadele etmesi gereken zararlı, cinai ve gerici bir ham hayaldir. c/ Ermeni meselesi, en önemli bölümü olan Türkiye Ermenistanı meselesini yitirerek, eski tarihi önemini kaybetmiştir; Avrupa’nın uluslararası bir meselesi olmaktan çıkıp, Kafkasya Ermenistanı Ermeni kitleleriyle sınırlı, özgün, aynı Gürcü, Azeri vb. meselelerinde olduğu gibi Rus meselesi haline gelmiştir.
8. Kafkaslar’da kalan Türkiye Ermenisi göçmenlerle ilgili olarak da yapılacak tek şey vardır. Bugünkü Kafkas Ermenistanı’nda Sovyet iktidarı kurulduktan; sözde değil ama gerçekten Büyük Ermenistan fikri reddedildikten, göçmenlerin Türklere karşı diş bilemeye son vermelerinden, Ermenistan’daki Müslümanları takip politikasından sonsuza dek vazgeçmelerinden, Müslüman kitlelerinde güvenin hâkim olmasıyla Türk halkıyla iyi ilişkiler kurmalarından sonra, onları Türkiye’deki son yaşadıkları yerlere geri göndermek. Bugünkü durumdan gerçekleştirilebilir tek çıkış budur.
9. Türkiye Ermenileri arasındaki komünist faaliyetler, “Birleşik Kafkasya ve Türkiye Ermenistanı” fikrini savunan, komünizm sosu altında Ermeni şovenizmini sunan, Sovyet iktidarı için karşıdevrimcilerle savaş adı altında Müslüman katliamları gerçekleştiren sözde Ermenistan Milli-Komünist Partisi eliyle yürütülemez. Devletlerin şekillerinin ve sınırlarının yarattığı olgulardan hareketle Partimizin Merkez Komitesi, Türkiye’deki Ermeniler arasında çalışma yapmak isteyen samimi Ermeni komünistlerine Türk komünist gruplarıyla tek Türkiye Komünist Partisi’nde örgütlenmeyi, eğer gerekirse onun içinde Ermeni seksiyonunu kurmalarını önermelidir. Merkez Komitesi, onlara komünist çalışmanın ayrı bir devlet sınırı oluşturmak veya ayrı bir devlet kurmak amacıyla yapılmaması gerektiğini, merkezi ve temel meselenin devrimci hareketin, bütün milletlerden emekçi kitlelerin sınıf dayanışmasının ve işçi ve köylü iktidarı için ezenlere karşı ortak mücadelenin gelişmesi olduğu vurgulamalıdır. Sadece bu yolla, Ermeni işçi ve köylülerinin devrimci hareketinin Türkiye’deki Müslümanlarla sıkı birliği yoluyla ülkede siyasal gelişim sağlanır. Tam tersi durumda sadece Ermeniler arasında başarılı bir çalışma bile o bölgedeki Müslümanlar arasında yapılmazsa kaçınılmaz olarak Ermeni şovenisti bir karaktere dönüşecek ve kışkırtmalara yol açabilecek, nesnel olarak karşı devrimci sonuçlar doğuracaktır.
(Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Arşivi (RGASPİ) fond 5, liste 1, dosya 1202, yaprak 8, 8 arkası, 9, 9 arkası)
BELGE 53
Taşnak Ermenistanı Genelkurmay Başkanı Zinkeviç’in 17 Ağustos 1919 Tarihli Raporundan
“MÜSLÜMANLARDAN ARINDIRILMIŞ BİR ALANA İHTİYAÇ VAR”
(…) Bağımsızlığın amacı, bütün Ermeni milletini Yahudiler gibi dünyadan silinmelerini engellemek için bir yere toplamaktır. Bunun için Müslümanlardan arındırılmış bir alana ihtiyaç var, bizi koruyacak ve geleceğin Ermenistan’ının ekonomisini şahlandıracak bir hamiye ihtiyaç var. Rusya, öyle insanların ülkesi ki, (…) bütün milletlere eşit davranır, Ermenilerin Tatarları tehcir etmesine izin vermez. Ekonomik yardıma gelince, Rusya, bunu ancak 15 sene sonra yapabilir.(…)
(A. İ. Denikin, Oçerki Russkoy Smutı, c.4, Berlin, 1925, s.174)
BELGE 54
Ermenistan Komünist Partisi’nin III. Enternasyonal’in 2-6 Mart 1919 Tarihlerinde Toplanan Birinci Kurucu Kongresine Sunduğu Rapor
“TÜRKİYE ERMENİLERİ, TAŞNAKLARIN UZAĞI GÖREMEYEN VE MACERACI POLİTİKALARININ KURBANI”
(…) Ortaya çıkmış olan büyük tehlike şudur: Burjuva milliyetçisi partiler, milletlerin kendi kaderini tayin hakkını kullanarak yıkıcı politikalarını daha da güçlendiriyorlar, karanlık milli ihtiraslarını şişiriyorlar ve milletlerin kendi kaderini tayin hakkı bahanesiyle bütün ülkeyi milli çatışmaların arenası haline getiriyorlar. (…)
Karşı devrimin sinsi politikası, özellikle Ermeni-Tatar nüfusun birlikte yaşadıkları yerlerde çok ağır şartlar doğurmuştur. Bir taraftan Ermeni burjuvazisinin partisi Taşnaksutyun, diğer taraftan Müslüman beylerin partisi Mussavatçılar, katliam çağrıları yapmaktadır. Bu şeytanların kışkırttığı Ermeniler Müslümanları, Müslümanlar ise Ermenileri kesmektedir. Kardeş, kardeşe kırdırılmaktadır. (…)
Bu fitne fesat siyaseti, emekçi kitlelere acı bir şekilde yansıdı. Uyanan Müslüman köylüler ve devrimci saflara yaklaşan Ermeni emekçi kitleleri, fikirlerini değiştirdiler ve kendilerini dost gösteren şeytanların elinde kör bir silah haline geldiler.
Şeytanlar ise çıkarlarını aralarında uzlaşmaz iki kampta uygun bir şekilde bölüşerek iki ayrı salonlarda oturdular ve ziyafet çektiler. Şaraplarla dolu bardaklarını çınlatırken, Ermeni ve Müslüman kitlelerin kanlarını içtiler, vücutlarını kemirdiler. Şaraptan ve kandan sarhoş olup şeytani gülümsemeleriyle aynı zamanda ayrı ayrı yerlerde bir ağızdan haykırdılar: Böl ve yönet! (…)
Türkiye Ermenileri, Taşnakların uzağı göremeyen ve maceracı politikaları sonucunda 300 ile 500 bin arasında kurban verdi.
Taşnaklar, ne uğruna Ermenilerin temizlenmesine yol açtı. Ermenilerin bedenen soysuzlaşmış partisi, Ermenistan’ın “özgür” maden ocaklarını ve zenginliklerini özgür Ermeni burjuvazisinin malı haline getirmenin hayalini kurdu. Ermeni emekçisiz Ermenistan. Bu, Ermeni burjuvazisini, Taşnakları ve Ermeni sever İngiliz ve Amerikan emperyalistlerini hiçbir şekilde kaygılandırmadı. Ermeni burjuvazisinin sermayesi, Avrupa devletlerinin himayesinde oldukça güçlenmişti. Ermeni kapitalistlerinin fiziksel varlığı, her şart altında tehlikede değildi.
Ermeni burjuvazisi ne kadar korunduysa, ne kadar ceplerini doldurduysa, Taşnaksutyun o kadar Ermeni emekçi kitlelerinin kanını emdi. (…)
Bugün Ermenistan’ı İngiliz kumandanlığı aracılığıyla ve İngiliz generallerinin kırbacıyla para babası Pogos Nubar Paşa, ünlü İngiliz uşağı ve sigara fabrikatörü Enfiancants yönetiyor.
Şüphe yok ki, parıldayan İngiliz altınları, dalkavukların gözünü kör ediyor.
Ancak İngiliz emperyalistleri, Ermeni emekçilerinin son lokmasını da elinden almaktan geri kalmıyor ve Ermeni halkını açlığa ve hastalıklara terk ediyor. Bunu son gelen haberler ve hatta milliyetçilerin kendi kaynakları doğruluyor.
On binlerce Ermeni, açlıktan ve hastalıktan ölüyor.
Ermenistan’da çocuklar, köpeklerin önlerindeki her yanı kemirilmiş kemikleri çalıyor.
Kendi kaderine bırakılmış cesetler, sokaklarda çürüyor. Ne toplayan var ne gömen.
Ama “insancıl İngilizler”, “şanlı müttefiklerimiz”, duymazlıktan görmezlikten geliyor. (…)
I/ Avrupa devletlerinin sırtlanlarının “himayesi”, Ermenistan halklarının utanç verici köleliğine dönüşmüştür.
Emperyalist yağmacıların içişlerine karışması sonucunda Ermenistan, nüfusunu kesin olarak kaybediyor. On binlerce gömülmemiş ceset, şehirlerin ve köylerin sokaklarında çürüyor. Köpekler, açlıktan ve hastalıktan ölmüş cesetlerle besleniyor. Ermenistan’ın açlık çeken çocukları ise köpeklerin önlerinden kemirilmiş kemikleri çalıyor. Milyonlarca kişi, umutsuz ve güçsüz bir şekilde açlıktan ölümü bekliyor.
Ermenistan’ın küresel emperyalizm tarafından kanı emilmiş emekçi sınıfları, Ermenistan’ın içişlerine her türlü emperyalist müdahaleyi kesin olarak protesto ediyor. (…)
Ermenistan Komünist Partisi, İngiliz-Amerikan eniklerine savaş ilan ediyor.
2/ Wilson ve Loyd George’un Cemiyeti Akvamı’na boyun eğen ve Bern Konferansı’nda onlarla paralel kararlar alan sarı enternasyonalin Ermeni “sosyalistleri”, Ermeni proletaryasını ve köylüsünü hiçbir şekilde temsil edemez.
Bern’in “Ermeni sosyalistleri”, utanmadan elini suçsuz yüz binlerce Ermeni emekçisinin kanına bulamış sosyal-hainlere dâhildirler.
Bern’in “Ermeni sosyalistleri”, İngiliz-Amerikan emperyalistlerinin sadık paralı askerleridirler. (…)
3/ Ermenistan hükümeti, yağmacıların, şantajcıların ve cellâtların şakşakçı takımıdır.
“Ermenistan’ın bakanları”, Ermeni halkının döküntüleri, İngiliz-Amerikan emperyalizminin sadık uşakları, insan etiyle beslenen çakallardır.
Ermenistan Komünist Partisi, bu itleri yeryüzünden silmeye halkları adına ant içmiştir.
Üçüncü Komünist Enternasyonal Delegesi, Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Üyesi Aykuni
(RGASPİ fond 488, liste 1, dosya 10, yaprak 12, 12 arkası, 13-28)
BELGE 55
Bir Taşnak Subayının 1920 Yılında Beyazıt-Vaaram Bölgesinden Yazdığı Rapordan
“TÜRKLERE KARŞI EN ETKİLİ YOL, ÇARPIŞMADAN SONRA SAĞ KALANLARI KUYULARIN İÇİNE TIKMAK VE AĞIR KAYALARLA EZMEK”
Basar-Geçar’daki Türk nüfusu ayırt etmeden imha ettim. Bazen kurşunlara yazık olmasın dersin ya. Bu köpeklere karşı en etkili yol, çarpışmadan sonra sağ kalanları toplayıp kuyuların içine tıkmak ve bir daha dünyada bulunmamaları için yukarıdan ağır kayalarla ezmek. Ben de öyle yaptım. Bütün erkekleri, kadınları ve çocukları topladım, benim tarafımdan atıldıkları kuyuların içinde kayalarla ezerek hepsinin hayatına son verdim.
(A. A. Lalayan, “Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Daşnaktsutyun”, İstoriçeskie Zapiski, No. 2, 1928, s. 101; A. Lalayan, “Kontrrevolyutsionnıy ‘Daşnaktsutyun’ İ İmperialistiçeskaya Voyna 1914-1918 gg.”, Revolyutsionnıy Vostok, No. 2-3, 1936, s.92 vd.)
BELGE 56
Azerbaycan Komünist Partisi (Bolşevik) Merkez Komitesi Prezidyumu Protokolünden
“TAŞNAKLARIN GERÇEK AMAÇLARI, ZANGEZUR’U MÜSLÜMANLARDAN TEMİZLEMEK”
20 Şubat 1920
(…)
4. Karabağ’dan Rapor
Raportör Armenak [v] Yoldaş, raporunu iki bölüme ayırmış: I. Karabağ’da örgütlenme çalışmaları ve parti hayatı. II. Taşnaklar tarafından hazırlanan maceracı girişimler ve Karabağlı yoldaşların Erivan emisarlarıyla mücadelede başvuracakları önlemler. (…)
II. Ermenistan temsilcisi Arsen Ter-İonnesyan, giriştikleri macerayı tamamlamak için bölgeye geldi. Taşnaklar, kitlelerde güven uyandırmıyorlar ve bu yüzden de köylülüğü korumak amacıyla geldiklerini beyan ediyorlar. Gerçek amaçları, Zangezur’u Müslümanlardan temizlemek. İlk vuruşu Minkend’e, ardından da Karabağ’a yapacaklar. (…)
Taşnaklar, süvari birliklerini hazırlıyorlar. Birlik, 100-150 kişiden oluşacak. Hükümet, Karabağ’ı savunmaya hazırlanıyor ve ordularını malum bölgelerde yoğunlaştırıyor. Ermeniler, Cevat bölgesinde terör altında. Taşnaklara yönelik bir takibat yok. Bu Müslümanlığın saldırgan yönünü güçlendiriyor. Bunların hepsi çatışmalara yol açabilir. Meselenin barışçıl çözümü için bütün araçlar tüketildi. Onlara iç savaş ilan ettik, diyor raportör.
(Marksizm-Leninizm Enstitüsü Azerbaycan Şubesi Parti Arşivi fond 276, liste 3, dosya 192, yaprak 5-7’den aktaran: Borba Za Pobedu Sovyetskoy Vlasti V Azerbaycane 1918-1920. Dokumentı İ Materialı, İzdatelstvo Akademi Nauk Azerbaycanskoy SSSR, Baku, 1967, s.421)
BELGE 57
Azerbaycan Sovyet İktidarının Taşnak Ermenistanı’na Ültimatomu
“HALKLAR ARASI BOĞAZLAŞMA DURDURULACAK”
29 Nisan 1920 [vi]
Bakû
Sovyet Azerbaycanı’ndaki işçi-köylü hükümetinin, Devrim Komitesi adına talepleri şudur: İlk olarak ordunuz Karabağ ve Zangezur’u bırakacak, ikinci olarak kendi gerçek sınırlarınız içine çekileceksiniz, üçüncü olarak ise halklar arası boğazlaşma durdurulacak. Yukarıdaki nedenlerden dolayı Azerbaycan Sosyalist Cumhuriyeti, Devrim Komitesi Ermenistan’la savaşmayı göze almıştır. Cevap vermek için üç gününüz var. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Dışişleri Bakan Vekili Huseyinov.
(Nahcivan Azarbaycan SSC Merkez Devlet Arşivi fond 314, liste 5, dosya 11-12, yaprak 27’den aktaran: K. Ragimov, S. Sadıhov, “Znat Pravdu…”, Vozrojdenie, No: 10-11-12, 1991, s. 59)
BELGE 58
11. Kızıl Ordu Komutanlığı’nın Taşnaklara Ültimatomu
“İNGİLTERE, TAŞNAK PARTİSİ’Nİ VE MÜSAVAT PARTİSİ’Nİ MİLLETLER ZEMİNİNDE BİRBİRLERİNE KARŞI KIŞKIRTIP ÇATIŞTIRIYOR”
1 Mayıs 1920
Ermenistan sınırları içinde ve müttefikimiz Sovyet Azerbaycanı’nda savaş devam etmektedir. Rusya işçi-köylü hükümeti kutsal bir görev olarak bütün gücüyle Azerbaycan’a yardım edecektir. Sovyet hükümeti bütün emekçiler adına, bizden, Azerbaycan’da kesinlikle tam anlamıyla bir işçi-köylü iktidarı kurulmasını istemektedir. İngiltere, Taşnak Partisi’ni ve Müsavat Partisi’ni milletler zemininde birbirlerine karşı kışkırtıp çatıştırarak, ezilen halkları birbirine düşman edip, Ermenistan ve Azerbaycan emekçi sınıflarını sömürmektedir. Ermenistan ve Azerbaycan arasındaki bütün sınır anlaşmazlıkları, ancak ülkelerin emekçilerinin iradesiyle çözülebilir. Sovyet Azerbaycanı hiçbir şekilde herhangi bir şovenist, milliyetçi ya da işgalci bir hareket içinde olamaz. Azerbaycan’da bundan sonra milletlerarası nefret var olamaz. Rusya Sosyalist Federatif Cumhuriyeti adına, Ermenistan hükümetine, Sovyet Azerbaycanı’ndaki askeri faaliyetlerine hemen son vermesini ve ordularını sınırların gerisine çekmesini talep ediyorum. Bunun, gerçek program alındıktan sonra 24 saat içinde yapılması gerekmektedir. Taleplerin yerine getirilmemesi, Sovyet Rusya’ya savaş ilanı sayılacaktır. Bizim taleplerimiz Kızıl Ordu güçleri tarafından uygulanacaktır. Fakat olacakların sorumluluğu Ermenistan Hükümeti’ne aittir. Orconikidze, Kirov, Mehanoşin, Levandovski.
(Aşot Ayrapetyan, “Kak Turki İ Bolşeviki V 1920 Godu Raspravilis S Armeniyey”, Pro Armenia, 1992, No. 6, s.35 vd.)
BELGE 59
Azerbaycan Komünist Partisi Genel Sekreteri Neriman Nerimanov [vii] , Sovyet Rusya’nın Transkafkasya Temsilcisi Mdivani [viii] Gibi Üst Düzey Sovyet Yetkililerinin İmzasını Taşıyan Dışişleri Halk Komiseri Çiçerin’e [ix] Yazılan 19 Haziran 1920 Tarihli Rapordan
“YEREL HALK, KENDİ GÜÇLERİNE VE TÜRK ORDUSUNA GÜVENİYOR”
(…) On kadar köy Taşnaklar tarafından yakılıp yıkıldı, Taşnaklar, Müslüman köylüleri kitlesel olarak ve düzenli bir şekilde kılıçtan geçirdiler. İki binden fazla Ermeni Azerbaycan’da barınacak yer buldu. Geri kalanı ise dağlarda saklanıyor. Culfin ve Nahcivan bölgelerindeki Müslüman toprakları Taşnaklar tarafından işgal edildi, bir seneden fazla süredir oralarla bağlantı kopuk. Yerel halk, Taşnak hükümetine karşı çıkarak kendi gücüyle kendisini savunuyor. Bu savaşta sadece kendi güçlerine ve Türk ordusuna güveniyorlar. Ordularımız bu toprakları kurtardıktan sonra, sadece Azerbaycan ile birleşirler. Bu meselelerin tartışmaları sırasında bu bilgileri ve yerel örgütlerin ve yetkili kişilerin fikirlerini göz önünde bulundurmanızı rica ederiz.
(Nahcivan Azerbacan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkez Devlet Arşivi fond 314, liste 6’dan aktaran: K. Ragimov, S. Sadıhov, “Znat Pravdu…”, Vozrojdenie dergisi, No: 10-11-12, 1991, s.59)
BELGE 60
Bir Taşnak Yetkilisinin Hükümetin Başı A. Ogancanyan’a Yazdığı 21 Haziran 1920 Tarihli Mektuptan
“BU ÜLKE ÖYLE ZENGİN Kİ, BİZİM BORÇLARIMIZI BİRKAÇ DEFA KAPATACAK DURUMDA”
Zangi-Bassar tarafımızdan işgal edildi. Bu ülke öyle zengin ki, bizim borçlarımızı birkaç defa kapatacak durumda. İki gündür burada görülmemiş bir yağma gerçekleşti. Buğdayları, arpaları, pirinçleri, semaverleri, halıları, paraları ve altınları topladılar. Maliye Bakanlığı, iki görevlisini yanlarında örgütlü bir güç olmadan buraya ancak dün gönderebildi. Devasa bir zenginlik ellerimizden gidiyor.
(Ermenistan Devlet Arşivi fond 65, dosya 116, yaprak 96’dan aktaran: A. A. Lalayan, “Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Daşnaktsutyun”, İstoriçeskie Zapiski, No. 2, 1928, s.100)
BELGE 61
Stalin’in [x] Orconikidze’nin [xi] Telgrafının Üzerine Kendi El Yazısıyla Düştüğü Not
“ELBETTE Kİ TÜRKİYE İLE AZERBAYCAN’I KESİN ŞEKİLDE DESTEKLEMEMİZ LAZIMDIR”
8 Temmuz 1920
Bence sonsuza kadar zikzak çizerek iki taraf arasında oynamakla bir yere varılamaz, taraflardan birini, bu durumda elbette ki Türkiye ile Azerbaycan’ı kesin şekilde desteklememiz lazımdır. Ben Lenin’le görüştüm, o da itiraz etmedi.
Stalin
(RGASPİ fond 558, liste 1, dosya 4018, yaprak 1-2 (Kopya) GARF fond 130, liste 4, dosya 496, yaprak 142a (Stalin imzalı orijinalinin fotokopisi))
BELGE 62
Ermenistan Komünist Partisi’nin III. Enternasyonal’in 19 Temmuz-17 Ağustos 1920 Tarihlerinde Toplanan İkinci Kongresine Sunduğu Rapordan
“MÜSLÜMANLARA YÖNELİK KIRIM POLİTİKASI, EKONOMİK AMAÇLARIN DIŞINDA ESAS OLARAK SİYASİ AMAÇ TAŞIYOR”
(…) Burjuva-milliyetçi devletlerin örgütleri, Ermeni ve Müslüman emekçi kitlelerinin oturdukları bütün bölgeleri harabeye çeviren bitmeyen milli savaşları birlikte yürüttüler. Zangezur, Karabağ, Akulis, Agbaba, Zangibasar, Taşnaksutyun’un ve onun Azerbaycan’daki akrabası Mussavat Partisi’nin kanlı emperyalist politikalarının şahididirler.
Ermenistan burjuvazisinin aziz emeli olan “Denizden Denize Bağımsız ve Birleşik Ermenistan”ı bugün Ermenistan’ın karşı devrimci hükümeti, ondan nefret eden Müslüman köy ve kasabalarından ülkeyi temizleyerek pratiğe geçirmektedir. (…)
“Özgür ve bağımsız Ermenistan”, Taşnakların elinde işçi ve köylülerden “bağımsız” ve vurguncular, savaş ağaları, teröristler, toprak ağaları ve Denikin subayları içinse “özgür” bir ülkeye dönüştü. (…)
Önceleri işçi ve köylüleri Azerbaycan saldırısı tehdidiyle korkutan hükümet, kitlelerin yapılmakta olan savaşın emperyalist karakterini anlamasının ardından Amerikan ekmeğinden [xii] faydalanarak köylüleri açlıktan ölmekle tehdit etti. Elde edilen bütün ekmekler, vurguncuların ve köy ağalarının elinde toplandı. Elindeki ufacık toprak parçasıyla ekmeksiz, dara düşen orta köylülük, ekmek ihtiyacını ağalardan giderdi. Onlara buna karşılık toprağının kullanım hakkını vermek zorunda kaldı.
Ermenistan’da toprak sorunu, hükümetin Müslüman köylülerin elinden zorla alarak verdiği hükümet ve parlamento üyelerinden meydana gelen toprak ağaları sınıfının suni bir şekilde oluşmasıyla şiddetlenmektedir. Ülke içinde Müslümanlara yönelik kırım politikası, ekonomik amaçların, yani hükümet ve parlamento üyelerinin zenginleşmesi dışında, esas olarak siyasi amaç taşıyor: Müslümanlardan temizlenen bölgelere hükümet, onlardan Ermeni-Kazak sınıfı yaratmak için Türkiye Ermenisi göçmenleri yerleştiriyor. Böylece onların yardımıyla köklü, fakir düşmüş, takibata uğrayan, devrimci köylülerle savaşmayı hedefliyor. Türkiye Ermenileri, neredeyse Erivan’ın bütün ticaretini elinde toplamış durumda. Hükümet, tamamen onlara bağımlı. (…)
(RGASPİ fond 64, liste 1, dosya 137, yaprak 8-11)
BELGE 63
Kızıl Ordu Kumandanı V. Tarhov’un RSFSC [xiii] Yüksek Askeri Yayın Konseyi’nin Resmi Yayın Organı “Voyennıy Vestnik” Dergisinde Yayımlanan Anıları
“KIZIL ORDU, TÜRK ORDUSUNU ENTERNASYONAL MARŞIYLA KARŞILADI”
Nahcivan’ın zaptı ve Kızıl Ordu’nun Kemal Paşa Ordusu ile ilk buluşması [xiv]
1920 yılı Temmuz ayının ortalarında XI. Ordu Komutanlığı, Şuşa, Gerus ve Pazarçay Irmağı hattında bulunan 32. Avcı Tümeni’ni süvari alaylı 28. Avcı Tümeni ile değiştirme kararı aldı. Ermenistan ile sınırda bulunan Pazarçay Irmağı hattı için süvari alayı görevlendirildi.
Elimizdeki mevcut bilgilere göre Ermeni birlikleri şu şekilde konuşlanmıştı:
Kuşebelyak kazasında Tarhanov’un komutasındaki 2 bölük, 75 kılıç, 2 top ve 5 makineli tüfek; Karanglug’da 800 süngü; Cul’da 1 bölük ve 2 makineli tüfek; Keşişkent’te ise Dro’nun karargâhı. Katar fabrikalarının bulunduğu bölgede yaklaşık 250 atlı ile Albay İnjey’in müfrezesi. Bu müfrezelerin üssü Yeni Beyazıt idi.
Söz konusu birliklerden yakınımızda bulunanlar ara sıra hareketleniyor ve birliklerimize ateş açıyorlardı. Şahtahtı’nın aşağısından geçerek gelen Türk süvari başçavuşundan aldığımız bilgiye göre, General Şelkovnikov komutanlığındaki düzenli Ermeni birlikleri Kivraç istasyonu yakınında Nahcivan ve Şaror kazalarındaki Müslüman gerillaları ile çarpışıyorlardı.
Minkyand ilçesindeki cephe gerisinde, askeri tarafsızlığını koruyan ve bize karşı tavrı henüz netleşmeyen Sultan Bey önderliğinde 500 Kürt bulunuyordu. Çok kısa bir sürede Sultan Bey’in yanına binlerce Kürt katılabilirdi. Türk Beyazıt tümeni birlikleri Diza ilçesindeydiler.
Değiştirme işleminin durdurulması ve ileriye doğru harekete hazır olunması yönünde emir gelmişti. Şahsen ben, bir süvari alayı ve dağcılık taburu ile Moskova’dan Türkiye’ye dönmekte olan Halil Paşa’ya [xv] ve Türk misyonumuzun heyetine Türk ordularının yanına kadar refakat etmekle görevliydim.
İlk başta Halil Paşa’yı beklememiz ve Kemal Paşa ordusu ile devamlı irtibat kuracağımız Nahcivan’a gitmemiz öneriliyordu, fakat ertesi gün, Halil Paşa’yı da, heyeti de beklemeden hemen çıkartma yapmamız yönünde yeni bir emir geldi.
Dar vadilerden ve dik geçitlerden geçmemiz gerekiyordu. Birçok ırmağın ve derenin oluşturduğu vadilerle çevrili dağ kütlelerinin birçok boğazdan oluşması, geniş ölçüde pusu amaçlı kullanılması imkânını veriyordu. Ayrıca yolun enine doğru iki sıra dağ vardı: Biri, 11.695 fit (yaklaşık 3 1/3 verst [xvi] ) olan Üçtopa, diğeri 10.194 fit (yaklaşık 3 verst) yüksekliğindeki Kısırdağ. Özellikle Peçenek Dağı yakınındaki geçit çok zordu. Pazarçay’a kadar olan yol iyi bilinirdi, sonrasındaki yol hakkında bilgiler hem yetersiz, hem de pek sevindirici değildi.
Nüfusun Kızıl Ordu hakkında oldukça yanlış bilgilere sahip olduğu yerleşim birimleri üzerinden hareket ediyorduk. Hiç Bolşevik görmemişlerdi. Bizden panik içinde kaçıyor, saklanıyorlar ve hayvanlarını dağlara kaçırıyorlardı. Fakat Kızıl Ordu’nun ezmek değil, köleleştirilen halkların özgürlüğü için savaştığını ve emekçilerin haklarını koruduğunu bir şekilde gördüklerinde bu köleleştirilen ve ezilen halkın şaşkınlığı ve sevinci görülmeye değerdi.
Mesela bir keresinde akşamleyin yürüyüş kolumuzun yakınlarında muhafızlarımıza benzemeyen insanlar belirdi. İki atlı onlardan ayrılarak yürüyüş koluna yaklaştı ve ellerini başlarına koyarak bir şeyler anlatmaya çalıştılar. Müslüman tercüman, dağ göçebelerinin dinlenmek için bizi davet ettiklerini söyledi. Birliklerimizi yüksek yaylalarından izleyerek korkulacak bir şey olmadığını görüp Kızıl Ordu askerlerini şimdi de yaylalarına davet ediyorlardı. Yürüyüş kolumuz geceyi geçireceği ve bugün için ulaşmamız gereken yere yaklaşsa da göçebelerin yaşam tarzını ve eğilimlerini yakından tanımak için ben, alay komiseri ve karargâhla göçebelerin olduğu tarafa saptım, birlik ise yoluna devam etti.
Kararımı öğrenen bir atlı, küçük asil atını döndürerek yaylasına dörtnala gitmeye başladı. Diğeri yanımızda kaldı ve refakat görevini üstlendi. Birliğin yola devam ettiğini fark eden refakatçi, neden hepsini getirmek istemediğimi sordu. Askerlerin kazada dinlenmesi gerektiğini izah etmem epey zaman aldı.
Çadır ve toprak damlı ev sıraları bulunan yaylaya geldik.
İlk başlarda bizi inceliyorlar, çekiniyorlardı, fakat kısa sürede hararetli sohbet ortamı oluştu ve olayları saptırarak güvensizlik ve korku yaratmak için han ve beylerin ajanlarının kızıl askerler hakkında verdikleri yanlış bilgileri öğrendik. Bolşeviklerin acıma duyguları olmadıklarına içten inanmışlardı.
Tercüman vasıtasıyla L. Yoldaş Kızıl Ordu’nun görevinin, sadece emekçi halkın düşmanlarına karşı korku salmak olduğunu izah etti.
Tüm söylenenler onları şaşırtmış olsa gerek. Sevinç ve heyecan içinde telaşlanmışlardı. Sihirli değnek değmiş gibi, çadırlar kuruldu, kilimler ve minderler serildi, yiyecekler getirildi.
Hava, hızla kararmaya başlamıştı. Gitmeliydik. Fakat misafirperver insanlar bırakmak istemiyorlar, geceyi burada geçirmemizi istiyorlardı. Önceden Kafkasya’da yaşadığım için misafirperverliği reddetmenin çok ayıp olacağını biliyordum. Ayrıca Kızıl Ordu hakkındaki önyargıyı kökten yok etmek gerekiyordu. Geceyi burada geçirmemiz yerli halkla yakınlaşmamızı sağlayacak, gösterdiğimiz güven ise onları gururlandıracaktı. Kalmaya karar verdik. Birliklerden geceyi geçirmek için yerleştiği haberi geldi. Her şey yolunda idi.
Ev sahipleri arasından, hayvanları otlatmak ve atlarımızı korumak için birkaç kişi ayrıldı. Pişmanlıkla itiraf ediyorum, bu insanların samimiyetine rağmen at ve silahlarımızı gözetlemeyi elden bırakmıyordum. (Rencide olan biri varsa beni affetsin, fakat bu savaş koşullarında gerekli bir tedbirdi.)
Sabah bana Kafkasların müthiş bir haritasını getirdiler (5 provalık). Ellerine nasıl geçtiğini bilemiyorum, ama haritaya ihtiyacım vardı. Elimdeki harita 10 provalıktı. Yeni yüzler dikkatimi çekti, bizi görmek için komşular gelmişlerdi.
Bu günden itibaren Kızıl Ordu’nun zafer geçidi başlamıştı. Haberimiz, dağlardan dağlara yıldırım hızıyla yayılmıştı. Her yerleşim biriminde insanlar avlularına çıkıyor ve bizi selamlıyorlardı. Bazı köylerin girişinde erkekler sıra halinde dizilmiş şekilde bekliyorlar ve biz yaklaşınca yaşlı olanı usta bir darbeyle koyunun kafasını keserek, atımın ayağına atıyordu. Halk, bu şekilde benim şahsımda bütün Kızıl Ordu’ya büyük bir saygı gösteriyordu.
Bütün bu konaklamalarımızı, geçtiğimiz yerlerin emekçi kitleleriyle sıkı bağlar kurmak için değerlendirdiğimizi anlatmama gerek yok herhalde. Devrim Komitesi’nin mitinglerinden sonra hanlar ve beyler İran’a gittiler.
Üçüncü günü, Şahtahtı yakınlarında gerillalar için şansız bir çarpışmanın olduğunu ve Nahcivan’ın yerli halka bırakıldığını öğrendiğimiz Şahbuz’a ulaşmıştık.
Akşama kadar tüm birlikle birlikte Nahcivan’a ulaşamadık, çünkü öldürücü yol, topçularımı geciktiriyordu; Peçenek Dağı geçidinden elle taşımak zorunda kalmıştık, ki sonrası da daha iyi değildi: Yollar, yer yer nehir suyu ile yok edilmişti ve devasa taşların tıkadığı nehir yataklarından geçmek zorunda kalmıştık.
Cagra’ya ulaştığımda, gerillaların üzücü durumlarını ve istisnasız bütün Müslüman halkın Şarur ve Nahcivan kazalarından kaçtıklarını öğrendim. Ermenilerin zaferi, cinsiyet, yaş ayrımı yapmadan tüm halkın yok edilmesi tehlikesi yaratıyordu. Düşmanlık, milli zemin üzerinde oluşmuştu.
İki ülkenin, Azerbaycan ve Ermenistan’ın sınırları Zengezur ve Nahcivan kazaları arasındaydı. Ermeni nüfusa sahip ilki, Ermenistan eğilimli, Müslüman nüfusu olan diğeri ise Azerbaycan taraftarıydı ve silahlanmıştı.
Bir gün önce Cagra halkının çarpıştığı düzenli Ermeni orduları ve Dro bölüklerinin yaklaştığı dikkate alınarak, devriyeler gönderildi, fakat ilk olarak askeri harekâta girişmeme, Kızıl Ordu’nun uğrunda savaştığı sosyalizm fikirlerini izah ederek Ermeni kitlesiyle görüşme yapma, ancak düşmanca karşılık gördüklerinde aynı şekilde yanıt verme emri verildi.
28 Temmuz’da birlik Nahcivan şehrini zapt etmişti. Burada Devrim Komitesi teşkil ederek ve yoldaş L.’ye idari ve siyasi kısmı devrederek, 1. Alay komutanıyla şehir çevresinde keşif gezisi yaptım ve Taşnakların hücum etmesi ihtimaline karşı plan oluşturdum. Ayrıca 18. Süvari Tümeni ile irtibata geçmek ve Türklerin nerede bulunduğunu kesinleştirmek gerekiyordu.
Karargâha gelince Beyazıt birliğinden irtibat amaçlı gelen iki Türk subayının beni beklediğini öğrendim. Selamlaştıktan sonra, Diza’ya bir eğitmeni görevlendirerek, Türk birliklerinin Nahcivan’a gönderilmesini önerdim.
Erivan’dan dönen parlamenterler, Ermeni komutanların gerillalara önerdiği ültimatom şartlarını ilan ettiler. Şartlar, yerine getirilecek türden değil, talan edici ve aşağılayıcıydı ve Nahcivan’ı ateşe verme ve kılıçtan geçirme tehdidiyle bitiyordu.
Halkın gözü Kızıl Ordu’ya çevrilmişti. Derhal, General Şelkovnikov’a Nahcivan şehrinin Kızıl Ordu’nun elinde olduğu ve “ateşe vermesine ve kılıçtan geçirmesine” izin verilmeyeceğini içeren mektup yazıldı.
Yazılan mektup okunurken, pencerenin önünden dağcılık taburumuz geçti. Herkes hemen keyiflenmişti. Toplantı salonunu “Hura” nidaları kapladı ve Devrim Komitesi ültimatoma tamamen ret cevabı verdi.
Ayın 29’unda öğleden sonra atlı alayı gözüktü, bu iki yaveriyle ve Kızıl Ordu generali Bagirov Yoldaş’la Halil Paşa idi. Halil Paşa’nın kahraman Kızıl Ordu, Rusya ve özellikle Moskova hakkındaki izlenimleri dinlemeye değerdi.
Ayın 31’ine kadar, Ermeni orduları ile iletişim kurmamızı saymazsak hiçbir önemli olay yaşanmadı. Ermeni askerler kızıl askerlerle memnuniyetle sohbet ediyordu, bu da komutanlarının hoşuna gitmiyordu, fakat açıkça düşmanlık gösteremiyorlardı, zira Ermenistan bizimle resmi olarak savaş halinde değildi.
31’i akşamına doğru Diza’dan Aras Irmağı yakınlarına 500 süngü, 2 top ve makineli tüfekli alaylı Türk birlikleri geldiler. Türkleri karşılamak için şehrin girişinde bölük görevlendirilmişti. Hemen, geri dönen yüzlerce şehirli ve komşu yerleşim birimlerden insan kalabalığı toplandı. Türk kolu göründü. Rus ve Türk komutları işitildi ve Aras Irmağı boyunca güçlü “Enternasyonal” sesi yükseldi. Türkler, yakın geçmişte emperyalist savaşın düşmanı, bugünkü dost devrimci müttefiklerinin önünde resmigeçit yaptılar.
Kızıl Ordu arasında Türklerin küçücük gri eşeklerin üzerindeki makineli tüfek alayı dehşetli sükse yaratmıştı; genel olarak temiz giysili, teçhizatlı Türk birlikleri olağanüstü izlenim bırakmıştı.
Askeri müttefiklik akdedilmişti. Keyfimize diyecek yoktu.
Aynı günün akşamına doğru, Engeliyurt ile irtibatın kesildiği, halk arasında çeşitli söylentilerin gezdiği haberleri geldi. Doğru olan bir şey vardı, Dro’nun önderliğindeki Taşnaklar Pazarkent ve Engeliyurt’a baskın yaparak, birliklerimizin yolunu ve irtibatı kesmişti.
Bu bilgileri alınca akla gelen ilk düşünce, General Şelkovnikov’un hücuma geçeceği idi, dolayısıyla bu ihtimale karşı tedbirler alınmalıydı.
Türkler tam zamanında gelmişlerdi. Ayrıca çevredeki yerleşim birimlerinde yine askeri gruplar kurulmuş, bunlar ilçe bazında birlikler oluşturmuş, fakat henüz evlerinde bekliyorlardı. Gerekli olduğu takdirde onlar kullanılabilirdi. Şahtahtı’daki çarpışmadan sağlam kalan bir top ve 200’e yakın mermi bulundu.
Halil Paşa ve Veysel Bey bana Türk birliklerine komuta etmemi önerdiler. Fakat ben, durumun ve Ermenistan’ın Sovyet Rusya’ya karşı tavrı netleşmediği için kabul etmedim. Bütün bu meseleler birlikte müzakere edildi.
Birkaç gün geçmişti, irtibat yoktu. Dördüncü veya beşinci günü Gerus’dan Kızıl Ordu askeri geldi ve bana olanlar ile ilgili kesin bilgiler, ayrıca benim önümüzdeki görevim olan Nahcivan’da kalmam yönündeki ve 28. Avcı Tümeni’nin harekâtı hakkındaki emri getirmişti.
Ne yazık ki, bu cesur ve çevik zihinli yoldaşın soyadını hatırlamıyorum. Dili ve insanını bilmeden Dro birlikleri ve bize düşmanlık besleyen halkın bulunduğu kazalardan geçerek gelmek için zihin çevikliği ve kararlılık gerektiriyordu.
General Şelkovnikov’un pasif kalması ve Nahcivan cephesindeki sessizlik karşısında Engeliyurt’a baskı yapma kararı aldım.
Nahcivan’da oturmamızın yaklaşık on ikinci günü makineli tüfeklerle takviye edilen bölüğümüz Peçenek Dağı geçidindeki çatışmalardan sonra, 28. Avcı Tümeni’nin Dro’yu yenerek ve zapt ettiği tüm teçhizat ve bir topu alarak yaklaşmakta olduğu Engeliyurt’a çıkmıştık.
İrtibat yeniden kurulmuştu.
Neredeyse iki hafta tamamen kopuk olan Kızıl Ordu askerlerinin cesaretlerinin kırılacağı beklenebilirdi. Kavurucu sıcakların, böceklerin, geceleri sivrisineklerin ve dehşet verici Kafkas sıtmasının insanı bezdireceği düşünülebilirdi. Ayrıca nöbetlerin dışında sadece kendi birlikleri için değil, ayrıca İran’dan geri dönmekte olan, fakat yerleşim birimlerine gitmekten korkan insanlar için de tarlada çalışıyorlardı. Giysileri lime lime, aç bilaç, hem fiziksel hem de manen yıpranmış bitkin yüzlü sıtmalı bu kaçak insanlar ellerine geçen her şeyi yiyorlardı. Hastalık yayılmaya başlamıştı. Ölüm artıyordu. İran, kaçakları ülkenin içlerine sokmuyordu, evlerine dönecek gibi de değillerdi.
Kızıl Ordu’nun gelişi onlara evlerini olmasa bile, ülkesini iade etmişti. Ayrıca onlara elleriyle ekmek tutma imkânı vermişti.
Kızıl Ordu askerleri, tıbbi malzemelerinin bir kısmını onlara vermiş, ölenleri toplamış, cesetleri gömmüştü ve enerjilerinden arta kalanını da perişan, aç ve evsiz bu zavallılara yardım etmek için harcıyorlardı.
(V. Tarhov, “Zanyatie g. Nahiçevani i Pervaya Vstreça Krasnoy Armii S Voyskami Kemal Paşi”, Voyennıy Vestnik, 15.04.1922, No. 8, s.33 vd.)
BELGE 64
Bolşeviklerin Önemli Liderlerinden S. M. Kirov’un [xvii] 29 Temmuz 1920 Tarihli Telgrafından
“TAŞNAKLAR, BÜTÜN NEFRETLERİNİN GÜCÜYLE MÜSLÜMANLARA VE RUSLARA SALDIRIYORLAR”
Çiçerin’e, Moskova
Taşnakların, beyaz terörü dinmedi. Kars bölgesindeki ve Aleksadrapol’deki [xviii] doğmakta olan sovyet iktidarının boğulmasının ardından Taşnaklar, bütün nefretlerinin gücüyle Müslümanlara ve Ruslara saldırıyorlar. Kars bölgesindeki 30 bin Rus nüfustan 15 bini kaldı. Gerisi kaçarak ya Türkiye’ye ya da Rusya’ya dağıldı ya da öldü. Köylere ise halkı yağmalayan mavzerist birlikleri yerleşti. At arabalarıyla yük taşıma işini reddeden Novoselim köylülerinin hepsi 4. Alay komutanın emri üzerine kırbaçtan geçirildi. Tuhurtski bölgesindeki 15 Müslüman köyü de kılıçtan geçirildi ve yağmalandı.
29 Temmuz 1920. No. 94. Kirov.
(RGASPİ fond 5, liste 1, dosya 2178, yaprak 1)
BELGE 65
11. Kızıl Ordu Komutanı’na Yazılan İmzasız Mektup [xix]
“TÜRK ORDUSUNUN BATI CEPESİNE KAYDIRILABİLMESİ İÇİN, ERMENİSTAN SINIRININ GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASI GEREKİR”
Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti 11. Ordu Komutanı’na.
Emekçi sınıflardan milyonlarca insanın hayatına mal olan, tarihte eşi görülmemiş ekonomik yıkımlara sebep olan Büyük Dünya Savaşı, bütün dünya demokrasisinin önüne, ya ölüm ya özgürlük sloganında ifadesini bulan yeni bir hayat kurma sorusunu gündeme getirmiştir. Bu hareketin ön saflarında, en çok ezilen olarak, Rusya demokrasisi harekete geçmiştir. Avrupalı müttefiklerin emperyalist politikaları sonucu epeyi yıpranan emekçi yığınlar, son 500 yıl içinde böyle bir durumla karşılaşmamışlardı; şimdi Rusya demokrasisi ile işbirliği bilincine varmış ve bu amaçla kendi devrim ordusunu kurmuşlardır.
Anadolu demokrasisi, kendisini insanlık düşmanları olan kapitalizm ve emperyalizmden kurtarabilmek uğruna, ezilen halkların dünya çapında kurtarılabilmesi için silaha sarılan Rusya Kızıl Ordusu’nun öncülüğünü kabul ederek, Rusya Kızıl Ordusu’na kardeşlik elini uzatmakta olup, Doğu’nun ezilen halklarının kurtarılması gibi büyük bir amacı gerçekleştirmeğe hazırdır. Anadolu Ordusu’nun, söz konusu amacı doğrultusunda Rusya Kızıl Ordusu ile omuz omuza yürümeğe hazır oluşu, bu iki ordunun geçtiğimiz günlerde Nahcıvan’da gerçekleşen sevinçli ve coşkulu buluşmasında ifadesini bulmuştur.
Bu kardeş ordular arasında somut ilişkilerin pekiştirilmesi için, aşağıda gösterilen önlemlerin alınması arzu edilmekte ve uygun görülmektedir:
Bu orduların subaylarını, karşılıklı bilgilendirme amacıyla birbirlerinin karargâhlarına göndermek;
Anadolu’daki Rusya Kızıl Ordu birliklerine özel Müslüman bölükleri göndermek;
Devrimin genişletilmesi ve derinleştirilmesi için, Anadolu’ya tecrübeli ve yerel koşulları bilen Müslüman komünistler göndermek;
İletişimi desteklemek;
Kızıl Anadolu Ordusu ile iletişimi sürdürebilmek için Beyazıt’ta [xxradyo istasyonu kurulması gerekir;
Yüklerin ve askeri birliklerin Anadolu’da serbest hareket edebilmesi için Kars-Aleksandropol ve Şahtahtı demiryolu hattının açılması gerekir;
Ermenistan sınırlarında konuşlandırılmış olan Anadolu askeri güçlerinin diğer cephelerde kullanılabilmesi için, Anadolu sınırlarının Ermenistan tarafında güvenliğin sağlanması gerekir.
Hem dışa yönelik cephelerde, hem de iç savaş cephelerinde mücadelenin başarılı bir şekilde yürütülebilmesi için, Sovyet Rusya’nın maddi yardım yapması gerekir; para, silah, 60 bin kişilik mühimmat ve giysi, gazyağı, benzin, mazot, matbaa, sahra telefonu.
Devrimin Doğu’da gerçekten yayılabilmesi için, Ermenistan ve Gürcistan’daki karşı devrimin tamamen bastırılması gerekir.
İngiltere’nin Ermenistan’a 30.000 kişilik mühimmat ve giysi yardımı, keza Amerika’nın gönderilmek için hazır bekleyen 150.000 kişilik yardımı, Büyük Ermenistan kurma amacına yöneliktir. Hedefleri, burasını ileride Gürcistan ve İran’ın karanlık güçleri ile birleştirerek, Büyük Rusya Devrimi’nin Kafkasya’daki bütün kazanımlarını bertaraf etmek ve Rusya Kızıl Ordusu’nu Kafkas Dağları’nın ötesine sürmektir. Bu nedenle Anadolu Kızıl Ordusu, söz konusu planın engellenebilmesi için kendi şartlarını önermektedir. Karabağ’daki karşı devrimci hareketlere katılmış olan Azerbaycan ordu birlikleri, İran’a geçerek İngiltere’nin yanında yer alamamaları için, Anadolu’ya götürülmüştür. Ayrıca komuta heyeti tutuklanarak mahkemeye verilmiş, alt düzey subaylara ise, ya geriye dönmeleri ya da Anadolu’da kalmaları önerilmiştir.
Yukarıda gösterilen tedbirlerin alınması, kanımızca İtilaf planlarına zamanında indirilmiş bir darbe olacak ve emekçi halkın Avrupalıların boyunduruğundan kurtarılması için Doğu’da devrim ateşini alevlendirme mücadelesini paylaşan iki kızıl ordunun birleşmesine imkân verecektir. Diğer taraftan bu tedbirlerin alınması, Anadolu Kızıl Ordusu’nun Rusya Kızıl Ordusu’nu kendi vatanında selamlayacağı saatin yakın olduğu konusunda inancınızı kuvvetlendirecektir.
(RGASPİ fond 495, liste 181, dosya 13, yaprak 47, 47 arkası ve 48)
BELGE 66
Nahcivan Devrim Komitesi’nin 1 Ağustos 1920 Günü Taşnak Hükümetine Gönderdiği Mektuptan
“NAHCİVAN HALKI, AZERBAYCAN SOVYET CUMHURİYETİ’NİN AYRILMAZ BİR PARÇASI OLDUĞUNU İLAN ETMİŞTİR”
(…) Nahcivan bölgesi halkı, kendini monarşist hükümetin zincirlerinden sonsuza dek kurtarmıştır ve Taşnakların bizi esaret altına alacak ve kölelere dönüştürecek her türlü girişimini püskürtmeye hazırdır. Nahcivan bölgesinin emekçi halkı, RSFSC ile birlik olan Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti’nin ayrılmaz bir parçası olduğunu ilan etmiştir. Halk, Ermeni emekçilerine hiçbir zaman düşmanlık beslememiştir ve beslemeyecektir. Ancak kahpe, gaddar Taşnaklara karşı savaş devam edecektir. Taşnaklar, silah zoruyla Nahcivan halkına boyun eğdirmeye çalıştılar. Sonuçta Taşnak Ermenileri ve Nahcivan halkı arasında kanlı çarpışmalar meydana geldi ve halkın kanı döküldü.
(Gürcistan SSC Merkez Devlet Arşivi fond 13, liste 1, dosya 114, yaprak 94’ten aktaran: K. Ragimov, S. Sadıhov, “Znat Pravdu…”, Vozrojdenie dergisi, No: 10-11-12, 1991, s.60)
BELGE 67
Kazım Karabekir’in Halil Paşa’ya Mektubu
“TAŞNAKLARIN KALLEŞÇE ROLLERİ VE İNGİLİZLERE YARDIM ETMELERİ ORTAK ÇALIŞMALARIMIZI ENGELLEMEKTEDİR”
Halil Paşa Yoldaş’a
Aziz ve sevgili yoldaş!
Sizin Bakû’ye gelişinizle ilgili haber bizi sevince boğdu. Bizim durumumuz ve işlerin ayrıntıları konusunda gerekli bilgiler Naim Cavit tarafından size iletilmiştir; bu vesileyle bir daha teyit ediyorum ki, bahtsız vatanımızın durumu her geçen gün biraz daha kötüleşmekte olup, şu an için kritik bir hal almıştır: Her bir köy artık son mermilerini, son varlıklarını ve son enerjisini harcamaktadır; halkın tüm nakit varlığı vatan şerefinin korunması için harcanmış durumdadır. Namussuz İngilizlerin emperyalistçe gayretleri, Yunanları da ayaklanmaya ve Bursa’yı işgale itmiştir. Şimdi ise bizim için aziz olan Ankara’yı ele geçirmeye çalışıyorlar. Anlayın ki, kalplerimiz sızlıyor ve herkes ruhen çökmek üzeredir. Biz Batı Cephemize aktif şekilde yardım edemediğimizden dolayı son derece üzgünüz; zira vicdansız Taşnaklar, bir zamanlar yapmış olduğumuz iyilikler karşılığında sınırlarımızı işgal ederek, müttefiklerimizin bize yardım etmelerini engelliyor, hatta bizimle konuşmak bile istemiyorlar. Bir hususun altını çizmek istiyorum ki, kızıl Rus müttefiklerimize karşı sevgi ve kardeşlik duyguları hem kızıl askerler, hem de halk arasında günbegün artmaktadır. Bu durum beni Ruslarla olan müttefiklik ve kardeşlik ilişkilerimizin ebediyen süreceğine inandırmaktadır; siz de, Sovyet Hükümetini Rus-Türk dostluğunun ebedi olacağına inandırınız.
Batı’da İngilizlerle çarpışmakta olan kuvvetlerimizin Doğu’dan, bizim kızıl müttefikimizden, para ve silah yardımı beklediği bir ortamda, Taşnakların kalleşçe rolleri ve İngilizlere yardım etmeleri ortak çalışmalarımızı engellemektedir; ve ben onların, zararlı bir engel olarak, hala ortalıktan neden kaldırılamadığına şaşırıyorum.
Zira açıkça görülüyor ki, bizim ilişiklerimiz önündeki Taşnak engeli, yolları kapatmaları, onların kızıl Anadolu’nun İngilizlerin eline geçmesini ve tüm kızıl Türklerin imha edilmesini istemeleri anlamına gelmektedir; işte bu, Taşnakların İngilizlere gösterdiği gerçek yardımdır.
Bizim kızıl ordu kalleş Taşnaklara karşı savaşa girecekti ki, sizden mektuplar geldi ve bu mektuplar nedeniyle biz iki aydır bir şey yapmadan talimat bekliyoruz. Bu iki aylık faaliyetsizliğin vatan için hangi sonuçları doğurduğu artık bilinmektedir. Rusya Sovyet egemenliği bizim samimiyetimize inansın, bizim de kendileri gibi samimi ve büyük idealler peşinde koşan kardeşler olduğumuzu görsün ve Doğu demiryolunun açılması, Doğu’da huzurun sağlanması için gereken önlemleri alarak, İngiliz emperyalistlerini Batı’da ezmemize imkân sağlasın; eminim ki, konunun aciliyeti dikkate alınarak, demiryolunun açılabilmesi için bize- Azerbaycan kızıl ordusuna- Rus kızıl birlikleri ile bir arada, Taşnaklara karşı hemen harekete geçmek için izin verilecektir. Açıkça görülüyor ki, bizim bu faaliyetsizliğimiz, İngiltere’den özel ödül bekleyen Taşnaklar tarafından kullanılmaktadır. Taşnakların bu tavrının bize verdiği maddi zararları açıkladım; manevi zarar ise, bu durumun karşı devrimcileri fazlasıyla cesaretlendirmesi olarak açıklanabilir; Doğu’dan beklenen yardımın geç kalışı, İngiliz gizli propagandacıların bulunduğu bir ortamda, İngiliz ajanların provokasyonları için zemin oluşturmakta olup, onların propagandaları kök salmaktadır; sonradan bunlarla mücadele etmek zor olacaktır.
Buraya bir husus da eklemek isterim: Benim emrimde Taşnaklara karşı duran ordudaki askerlerin çoğu batı illerinden gelmiştir; işte kendi memleketlerinin, yani batı illerinin düşüşü konusunda haberler aldıklarında bu askerleri tutabilmenin bütün zorluklarını kendiniz düşünün.
Yoldaş, cihan harbinden sonra sizin de bildiğiniz duruma düşen ve eldeki tüm askeri cephaneyi kaybetmiş, keza bu devrim döneminde her şeyini feda etmiş olan halkın durumunu böylece açıklamış oldum. İnanın ki, bizim durumumuzu öğrendikten sonra, bizlere yardım edilmesi için siz de emeklerinizi esirgemeyeceksiniz.
Bir daha tekrar ediyorum, bizim hiçbir işgalci niyetimiz yoktur; Rus kardeşlerimize bakışımız tamamen samimidir; dolayısı ile Rus kardeşlerimizi ortak amacımız doğrultusunda bize inanmaları ve Taşnaklara vurulacak tek bir darbe ile engelsiz irtibat kurulabilmesi için demiryolunun açılması, keza İngilizlere karşı harekete geçmemiz için yardım sağlamaları konusunda ikna ediniz.
İşlerin genel durumu konusunda bizi bilgilendirmenizi rica ediyorum. Beyazıt ve Erzurum istasyonlarımızı ile irtibata girilebilmesi için Gorus’ta telsiz telgraf cihazı olan bir istasyon kurulması gerekir. Keza Gorus ve Nahcıvan arasında da telgraf ve telefon bağlantısı kurulması gerekir.
Samimi ve tam bir saygıyla hürmet eder ve selamlıyorum.
Doğu Cephesi Komutanı Kazım KARABEKİR
23.08.1920
(RGASPİ fond 495, liste 181, dosya 135, yaprak 1)
BELGE 68
Kazım Karabekir’in Halil Paşa’ya Mektubu
“RUS VE AZERİ KIZIL KUVVETLERİYLE BERABER TAŞNAK ENGELİNİN ORTADAN KALDIRILMASINI RİCA EDİYORUM”
HALİL YOLDAŞ’A.-
Ermeniler ne de olsa Nahcivan’a saldırken aynı zamanda sol tarafta olduğunu da gösterdi. Ayrıca kuzeyde yararlılık gösteriyorlar ve burda da taaruzza başladılar.
Çiçerin, mektubunda bizimle Ermenistan arasındaki sınır meselesinin Sovyet Rusya aracılığıyla çözüleceğini, Büyük Halk Meclisi adına bildiriyor. Çiçerin’in bu cevap mektubunda bizim Taşnaklarla da aynı şekilde savaşa girmemizi istemediğini ima ettiğini farkettim. Ayrıca bu Sovyet Rusya’nın da arzusu. Bizimle Ermeniler arasındaki çatışmalar sizin tarafınızdan Mustafa Kemal Paşa adına yazılan 4 Temmuz tarihli bir mektupla bildirilmiş. İşte bu sebeplerden dolayı ciddi bir operasyona girişmeden, sadece savunma amaçlı çatışmalarda bulundum.
Bence Taşnaklar şüphesiz esas olarak Antant’ın tarafında, ki aralıksız ve aktif olarak bize saldırmaları bunu kanıtlıyor. Bu yüzden Rus ve Azeri kızıl kuvvetleriyle beraber Taşnak engelinin ortadan kaldırılmasını rica ediyorum, zira bu ortak amaçlarımıza ulaşmayı hızlandırmak ve doğu meselesini çözüme kavuşturmak için gerekli. Israrla XI. Ordu’yu bu konuda kullanmak üzere müsaadenizi istiyorum.-
DOĞU CEPHESİ KUMANDANI KAZIM KARABEKİR
31/VIII-20
(RGASPİ fond 495, liste 181, dosya 135, yaprak 7)
BELGE 69
Türkiye’ye Gelen İlk Sovyet Elçilik Heyetinin Sekreteri Y. Y. Upmal’in 14 Eylül 1920’de Bakû’den Moskova’ya Gönderdiği “Çok Gizli” Damgalı Şifreli Telgraftan
“TAŞNAKLAR, KÖYLERE SİSTEMATİK OLARAK BASKIN DÜZENLİYOR VE TÜRKLERİ KILIÇTAN GEÇİRİYOR”
(…) Taşnaklar, Türklerin pasifliğine güvenerek köylere sistematik olarak baskın düzenliyor ve Türkleri kılıçtan geçiriyor. Karakilise’de Sürmeli ve Kağızman bölgelerinin temsilcileri gelip yardım istediler. Bölgedeki 105 köyden sadece 35 küçük dağ köyü kalmış. Ağustos ayında ise onlardan 8’ini de kılıçtan geçirmişler. Koruma altına almamızı ya da bütün erkeklerin herhangi bir cepheye gidebilmeleri için ailelerini başka yere taşımamızı istiyorlar. Taşnaklar, barış görüşmeleri için ardından Ermenilerin yerleştirileceği sınır bölgesindeki karma köylerdeki Müslümanları bütünüyle yok etmenin pratiğini yapıyor. Kağızman bölgesindeki son karma köy olan Porin de 20 Ağustos’ta kılıçtan geçirildi. (…)
(RGASPİ fond 64, liste 1, dosya 21, yaprak 118)
BELGE 70
Doğu Halkları Propaganda ve Harekât Konseyi [xxi] Prezidyumu’nun 17 Eylül 1920 Tarihinde Bakû’de Gerçekleşen Toplantısında Aldığı Kararlardan
“DEVRİMCİ TÜRKİYE’YLE BİRLEŞME AMACIYLA MİLLİ TÜRK ORDULARIYLA BERABER ERMENİSTAN’A HAREKÂT DÜZENLEMEK ŞART”
Çok Gizli
(…)
2. İmzaladığımız ateşkes anlaşması [xxii, Ermenistan’da Taşnak hükümeti için bizim zayıflığımızın açık bir kanıtı olmuştur. Ateşkes, bu hükümete durumunu güçlendirme ve savunmadan saldırıya geçme imkânı vermiştir. Şu an Taşnak hükümeti, İngilizlerden askeri teçhizat alarak hararetli bir şekilde bize karşı savaşa hazırlanmakta, anlaşmayla kendisine geri verilen Culfa demiryolunu İran Azerbaycanı’ndan gelen malları kontrolüne geçirmek ve Tahran’dan İran’ın kuzey sınırına geçmiş olması gereken İngiliz-Şah ordularıyla bağ kurmak için askeri güçle işgal etmeye yeltenmektedir. Azerbaycan’da komünist maskesi altında çalışan Taşnak hükümetinin ajanları, özellikle Karabağ, Zengezur ve Kagah’ta yerelde Sovyet iktidarını ellerine geçirerek ve yerel Müslüman halkı silahsızlandırmaya çabalayarak Taşnak saldırısı için faal bir şekilde zemin hazırlamaktadır. (…)
6. Sovyet Rusya ve dünya devrimi için ölümcül olacak bu sonuçlardan kaçınmak için yapılması gerekenler şunlardır: a) Sönmekte olan Türkiye’deki milli hareketin en hızlı şekilde desteklenmesi ve b) İngiliz-Şah ordularının Ermenistan ve Gürcistan’la birleşmesinin engellenmesi. Bu ise sadece, kendi halkını ezen Taşnak hükümranlığını devirmek bayrağı altında, devrimci Türkiye’yle birleşme amacıyla milli Türk ordularıyla ittifak içinde Ermenistan’a harekât düzenleyerek olur.
Bu birleşme ve bize ve devrimci Türkiye’ye düşman Taşnak hükümetinin ortadan kaldırılması, bize, Mustafa Kemal hükümetine maddi olarak yardım etme imkânını hemen vermese bile ona şu noktalarda destek olacaktır: Birincisi, Erzurum kolordusunun Ermeni sınırından alınarak Batı’ya gönderilmesini sağlayacaktır; ikincisi, cephe gerisindeki tehdidin ortadan kaldırılması, milliyetçilere örgütlenmesini ve mücadeleye devam edebilme ve sonunda başarı kazanma umutlarını kaybetmeden İtilaf Devletleri ordularının karşısında ta Kafkaslara kadar geri çekilme imkânı verecektir; üçüncüsü, Kemal Paşa hükümetinin otoritesini arttıracak, onun durumunu güçlendirecek, milli hareketin sönmesine imkân vermeyecek ve İngilizlerin avucundaki sultanın kendini Türkiye’nin tek iktidarı olarak göstermesine olanak tanımayacaktır.
Türk milli hareketinin kurtarılması dışında Ermenistan’a düzenlenecek harekât bize şu yararı da sağlayacaktır. Bu şekilde bize karşı savaşa hazırlanan düşmanla tek başımıza savaşmamış olacağız. Ermenistan, İngiliz-Şah orduları gelmeden önce kurtarılmış olacak ki, bu harekâtta dokunmayacağımız Gürcistan ise savaşa karışmaktan kaçınacak. Ayrıca Ermenistan’a saldırı, ona karşı savunma yapmaktan çok daha kolay olacak. Öyle ki Taşnakların bize Azerbaycan’ın Bolşeviklerden kurtuluşu bayrağı altında saldırısı sırasında Azerbaycan halkının bir kısmı da bizim karşımızda yer alacak; ancak bizim Ermenistan’a onun Taşnaklardan kurtuluşu bayrağı altında saldırımız sırasında sadece bütün Azerbaycan halkı değil, Ermenilerin bir kısmı da bizimle olacak. Askeri operasyonlar, bizim tarafımızdan hiçbir ek güç gerektirmiyor. Operasyonlar, esas olarak Türk Erzurum kolordusu tarafından yürütülecek. Bizim tarafımızdan saldırılar göstermelik olacak ki, bunun için yeterli gücümüz var. Ayrıca devrimci Türk hükümeti, bizim komutamız altında savaşmak üzere ordusunu vermeyi ve bazı gerekli komiserler atamayı öneriyor. Bu ordu tarafından Ermeni halkına karşı bir aşırılıktan korkmaya gerek yok. (…)
Bütün verilerden çıkan temel sonuç şudur ki, savaş kaçınılmaz ve eğer biz, Ermenistan üzerine harekât düzenlemesek, iki hafta sonra onlar Sovyet Azerbaycanı’na harekât düzenleyecek. Ve bu bizim Bakû’yü kaybetmemiz anlamına gelir.
Şuan Yakın Doğu’daki durumumuz fena. Yerimizde duramayız ve geri gitmemek için ileri gitmemiz gerek. Hem de hemen. Eğer bir ay daha ağır davranırsak Doğu devrimi tam bir yıkımla sonuçlanacak. Doğu devrimini kurtarmak için Sovyet ordularının Ermenistan’a hemen harekât düzenlemesi ve Ermenistan’da Sovyet sistemini kurması şart.
7. Doğu Halkları Konseyi Prezidyumu’nun aldığı bu kararlar, bir kopyası RSFSC Dışişleri Halk Komiserliği’ne bildirilmek üzere III. Enternasyonal’in Yürütme Kurulu Prezidyumu ve Rusya Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin incelemesine sunulacaktır.
8. Bu kararlar, hiçbir koşulda yüksek parti organları dışında açıklanamaz.
17 Eylül 1920
Bakû
(RGASPİ fond 5, liste 2, dosya 92, yaprak 31, 31 arkası, 32
[i] Anton İvanoviç Denikin, 16 Aralık 1872 tarihinde Varşova yakınlarında bir subay ailesinde dünyaya gelir. 1892 yılında Kiev Askeri Piyade Okulu’nu, 1899’da da Genelkurmay Akademisi’ni bitirir. Birinci Dünya Savaşı’nda sırasıyla Romanya Cephesi’nde, Genelkurmay Karargâhı’nda, Batı ve Güneybatı Cephelerinde önemli görevler üstlenir. Ekim Devrimi’nin arifesinde 1917 Ağustosunda yükselen devrimci hareketi ezmek ve askeri bir iktidar kurmak için yola çıkan Genelkurmay Başkanı L. G. Kornilov önderliğindeki hareketin içinde aktif olarak yer alır. Devrimin ardından 2 Aralık 1917 tarihinde Kornilov’la birlikte tutuklu bulundukları Don bölgesindeki Bıhov hapishanesinden kaçar. Gönüllüler Ordusu’nu kurar, Kornilov’un ölümünden sonra ordunun başına geçer. 1918 sonbaharında karşıdevrimci Rusya Güney Silahlı Kuvvetleri’nin komutanlığına gelir ve Kolçak’ın yardımcısı olur. 1919 yılında Güney Rusya’da ve Ukrayna’da Beyaz Ordu rejimini kurar. Aynı yılın yaz ve sonbahar aylarında Moskova üzerine harekât düzenler. Beyaz Orduların yenilmesinin ardından 1920 Martında Kırım’a gelir. Buradan bir İngiliz destroyeriyle İstanbul’a kaçar. Hayatının sonuna kadar Sovyet iktidarının karşısında yer almasına rağmen 1939 yılında Beyaz Ordu mültecilerine yönelik yayımladığı bildirgede SSCB’yle savaş halinde faşist Almanya’yı desteklememeleri çağrısında bulunur. Paris ve Berlin’de 1921-26 yılları arasında 5 cilt olarak hatıraları (Oçerki Russkoy Smutı/Rus İsyanı Üzerine Denemeler) yayımlanan Denikin, 8 Ağustos 1947 yılında ABD’nin Michigan eyaletinde ölür. Denikin’in külleri 2005 yılında Rusya’ya getirilmiştir. Bkz. A. İ. Denikin, Oçerki Russkoy Smutı, c.1-5, (Berlin: 1921-1926). Anılarının kısaltılmış hali için bkz. A. İ. Denikin, Pahod Na Moskvu, (Moskva: 1928); A. İ. Denikin, Oçerki Russkoy Smutı, (Minsk-Harvest: 2002). Ayrıca bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) Denikin, Denikinşina ve Kornilovşina maddeleri; Pravda, 2 Ekim 2005.
[ii] Birinci Dünya Savaşı sonrasında toplanan Paris Konferansı kastedilmektedir.
[iii] Türkiye ve Rusya Ermenistanı kastedilmektedir.
[iv] Anastas İvanoviç Mikoyan, 25 Kasım 1895 tarihinde doğdu. Sovyet devlet adamı ve parti yetkilisi olan Mikoyan, Sosyalist Emek Kahramanı (1943) seçildi. 1915 yılından beri SBKP üyesi. Tiflis’te Ermeni ruhban okulunu bitirdi, Eçmiadzin Ruhban Akademisi’nin birinci sınıfında okudu. Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi’ne (RSDİP) katıldı ve Tiflis’te, Eçmiadzin’de parti çalışması yürüttü, sosyal-demokrat yayınlarında görev aldı. 1917 Şubat Devrimi’nin ardından Eçmiadzin Sovyeti’ni örgütledi, sonrasında Tiflis ve Bakû’de propagandacı olarak çalıştı, Tiflis Parti Komitesi’nde üye olarak bulundu. 1917 Ekim’inde Birinci Kafkasya Bolşevik Örgütleri Kongresi’ne delege olarak katıldı. Ardından bolşeviklerin Bakû Komitesi Prezidyumu üyeliği yaptı, Ermenice yayımlanan “Sosyal-Demokrat” gazetesinin ve daha sonra da “İzvestiya Bakinskogo Sovyeta” gazetesinin yayın yönetmeni oldu. 1918 yılında Bakû’de yoğun çalışmalarda bulundu. Bu dönemde Musavat hükümeti tarafından vuruldu, İngilizler tarafından tutuklandı. 1919 yılında Kafkasya Bölge Komitesi üyeliğine getirildi, Moskova’yla ilişkileri sağladı. 1919 Ekim’inde Kafkasya Bölge Komitesi’nin görevlendirmesiyle Denikin cephesini aşarak Moskova’ya geldi ve Lenin’le buluştu. Bu dönemde Rusya Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin Politbüro ve Örgütlenme Bürosu’nun Bakû ve Transkafkasya’daki parti inşasına ilişkin kararların alındığı toplantılarına katıldı. 1920 Nisan’ında Azerbaycan’da Sovyet iktidarının kurulması döneminde Bakû’de bulundu, yönetici görevler yaptı. 1920 Ekim’inden itibaren Nijni Novgorod’da görev yaptı. 1922-24 yıllarında RKP (b) Güneydoğu Bürosu’nun sekreterliğini yaptı. 1924-26 yılları arasında Kuzey Kafkasya Bölge Komitesi sekreterliği görevinde bulundu ve Kuzey Kafkasya Askeri Bölgesi Devrimci Asker Konseyi üyesi olarak çalıştı. 1926-30 yıllarında SSCB Dış ve İç Ticaret Halk Komiseri (Bakanı) oldu. 1930-34 yıllarında İkmal Halk Komiseri olarak görev yaptı. 1938’de SSCB Gıda Sanayi Halk Komiserliği’ne getirildi. 1937-46 yıllarında SSCB Halk Komiserleri Kurulu’nun başkan yardımcılığını yaptı. Aynı dönemde 1938-46 yıllarında Dış Ticaret Halk Komiseri olarak çalıştı. İkinci Dünya Savaşı sırasında birçok askeri ve idari görevde bulundu. 1946-55 yıllarında SSCB Bakanlar Kurulu’nun başkan yardımcılığını, 1955-64 yıllarında da birinci başkan yardımcılığını yaptı. Bu görevleri sırasında SSCB Dış Ticaret Bakanı ve SSCB Ticaret Bakanı’ydı. 1964-65 yıllarında SSCB Yüksek Sovyeti Prezidyumu başkanı oldu. Parti’nin Merkez Komitesi’nden Politbürosu’na kadar birçok üst düzey organında üye olarak bulundu. Sovyet ekonomisi ve parti tarihi üzerine birçok eser yazdı. 5 kez Lenin nişanıyla, Ekim Devrimi nişanıyla, Kızıl Bayrak nişanıyla ödüllendirildi. Bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) A. İ. Mikoyan maddesi.
[v] Karakozov.
[vi] Azerbaycan’da Sovyet iktidarı 28 Nisan 1920 tarihinde ilan edilmiştir.
[vii] Neriman Kerbapay Nacafoğlu Nerimanov, 1870 yılında Tiflis’te doğdu. Eğitim ve tıp fakültesini bitirdikten sonra Bakû ve Tiflis’te öğretmen ve doktor olarak çalıştı. 1905 yılında sosyal-demokrat Hümmet Partisi’ne katıldı ve yayın faaliyetleriyle uğraştı, çeviriler yaptı. 1909 yılında tutuklandı ve Astrahan’a sürgüne gönderildi. 1913 yılında Bakû’de tekrar siyasi faaliyetlere başladı. 1917 yılından itibaren Bolşevik Parti’de, Sovyet dışişlerinde ve bakanlar kurulunda önemli görevler aldı. SSCB Merkez Yürütme Kurulu Başkanlığı’na kadar yükseldi. Birçok önemli edebiyat eseri de yazan Nerimanov, 1925 yılında öldü. Bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) N. N. Nerimanov maddesi.
[viii] Polikarp Gurgenoviç (Budu) Mdivani (1893-1930), eski bir Gürcü Bolşeviktir. Birinci Dünya Savaşı’nın bir bölümünü İran’da geçirmiştir. 1917’de Rusya’ya geri dönmüştür. Parti’nin Kafkasya Bürosu üyesi olan Mdivani, Çiçerin tarafından Türk-Ermeni görüşmelerine arabulucu olarak atanır. 15 Aralık 1920’de Türkiye Büyükelçiliği görevine getirilir. Bu görevi Haziran 1921’e kadar sürdürür. Lozan Konferansı’nda Rus heyetinde de görev yapacaktır. Bkz. Mehmet Perinçek, Atatürk’ün Sovyetler’le Görüşmeleri, Kaynak Yayınları, Şubat, 2005, s.104 vd.; Bülent Gökay, Bolşevizm ile Emperyalizm Arasında Türkiye (1918-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Aralık 1998, s.103; Dokumentı Vneşney Politiki SSSR, c.3, Gospolizdat, 1961, Moskva, s.325; age, c.6, Moskva, 1962, s.17.
[ix] Georgi Vasilyeviç Çiçerin (1872-1936), Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi (menşevik) üyesi (1905-1918); 1918 yılından beri Rusya Komünist Partisi (bolşevik) üyesi; Bütün Birlik Komünist Partisi (bolşevik) Merkez Komite Üyesi (1925-30); Dışişleri Halk Komiseri Yardımcısı ve Dışişleri Halk Komiseri (1918-1930). Bkz. O.N. Ken-A.İ. Rupasov, Politbüro TK VKP (b) i Otnoşeniya SSSR s Zapadnımi Sosednimi Gosudarstvami, Yevropeyski Dom, Sankt-Peterburg, 2000, s.694.
[x] İosif Vissarionoviç (Cugaşvili) Stalin (1879-1953), Milletler Halk Komiseri (1917-22); Devlet Denetim Halk Komiseri, İşçi-Köylü Teftiş Halk Komiseri (1919-22); SBKP Merkez Komitesi Genel Sekreteri (1922-53); SSCB Bakanlar Kurulu Başkanı (1941-53); Devlet Savunma Komitesi Başkanı (1941-45); SSCB Silahlı Kuvvetleri Yüksek Başkomutanı (1941-47). Bkz. Rossiyskiy Gosudarstvennıy Arhiv Sotsialno-Politiçeskoy İstorii Kratkiy Spravoçnik/Spravoçno-İnformatsionnıe Materialı K Dokumentalnım İ Muzeynım Fondam RGASPİ, ROSSPEN, Vıpusk 3, Moskva, 2004, s.258.
[xi] Konstantinoviç Grigori Orconikidze (1886-1937), Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi üyesi (1903’ten beri); RKP Merkez Komitesi üyesi (1921-27, 1934-37); BKP (b) Merkez Komitesi Politbürosu yedek üyesi (1926); Politbüro üyesi (1930-37); Merkez Denetim Komisyonu üyesi (1927-34); Merkez Denetim Komisyonu Başkanı, İşçi-Köylü Teftiş Halk Komiseri, Halk Komiserleri Kurulu Başkan Yardımcısı (1926-30); Ağır Sanayi Halk Komiseri (1932-37). Bkz. O.N. Ken, A.İ. Rupasov, age, s.676.
[xii] Amerika tarafından Taşnaklara yapılan un yardımı kastedilmektedir.
[xiii] Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti.
[xiv] Bu yazının amacı, emperyalist orduların onlarca yıl acımasız kanlı çatışmalar ile istila etmek istediği topraklarda halkların dostluğunun kansız zaferini ve fethini hatıralar ile aktarmaktır. – V. Tarhov
[xv] Halil (Kut) Paşa, Sivas Kongresi günlerinde Mustafa Kemal tarafından Anadolu Devrimi ile Sovyet Rusya arasında ilişki kurmak üzere Moskova’ya gönderilmiştir. Bkz. Mehmet Perinçek, age, Kaynak Yayınları, Şubat, 2005, s.45.
[xvi] Eski bir Rus uzunluk birimi. 1 verst 1,06 km.
[xvii] Sergey Mironoviç Kirov (gerçek soyadı Koskrikov), 27 Mart 1886 yılında doğar. Erken yaşta ailesini kaybeden Kirov, yedi yaşına kadar yetimhanede yaşar. Kazan’da teknik yüksek okulunu bitirir ve çalışmak üzere Tomsk şehrine gelir. Burada 1904 yılında Parti’ye katılır. Yönetici görevler alır, yasadışı matbaa kurar, demiryolu işçileri arasında faaliyet yürütür, grevler örgütler. Birkaç kez tutuklanır. Serbest bırakıldıktan sonra İrkuts’a, ardından da Vladikafkas’a geçer. Birinci Dünya Savaşı sırasında Kuzey Kafkasya’da faaliyet yürütür. Ekim Devrimi günlerinde Petrograd’da bulunur ve devrimci ayaklanmanın merkezinde yer alır. Ardından Kuzey Kafkasya’ya geri döner ve önemli askeri-siyasi görevler üstlenir. Ocak 1919’dan itibaren Kafkasya’da Orconikidze ile birlikte 11. Kızıl Ordu’nun harekâtlarını yönetir. Azerbaycan’ın sovyetleştirilmesinde önemli rol oynar. 29 Mayıs 1920’de RSFSC’nin Gürcistan büyükelçiliğine atanır. Ekim 1920’de RKP (b) Merkez Komitesi’nin Kafkasya Bürosu’nun üyesi olur. Mart 1921’de Merkez Komitesi yedek üyeliğine seçilir. Temmuz 1921’de Azerbaycan KP Merkez Komite sekreteri olur. Nisan 1923’te RKP (b) Merkez Komitesi üyeliğine seçilir. 1930 yılında Politbüro üyesi, 1934’te ise Örgütlenme Bürosu sekreteri ve SSCB Merkez Yürütme Kurulu Prezidyumu üyesi olur. 1 Aralık 1934 yılında Leningrad’da uğradığı bir suikast sonucu ölür. Lenin ve Kızıl Yıldız nişanı sahibidir. Bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) S. M. Kirov maddesi.
[xviii] Gümrü.
[xix] Mektupta tarih bulunmamaktadır. Ancak içeriğinden 1920 yılının Ağustos ayının ilk günlerinde yazıldığı anlaşılmaktadır.
[xx] Doğu Beyazıt kastedilmektedir.
[xxi] III. Enternasyonal’in İkinci Kongresi’nde alınan karar gereği 1-8 Eylül 1920 tarihleri arasında Bakû’de toplanan Birinci Doğu Halkları Kurultayı, Azerbaycan Komünist Partisi’nin Genel Sekreteri N.N. Nerimanov başkanlığında çalışacak sürekli yönetim organı olan Propaganda ve Hareket Konseyi’ni seçer. Konsey’de G.K. Orconikidze, S.M. Kirov, M.D. Guseynov, Y.D. Stasova, M.P. Pavloviç, Süleyman Nuri gibi kişiler görevlendirilir. Komintern yönetimi altında çalışan Propaganda ve Hareket Konseyi’nin görevleri arasında, propagandanın örgütlenmesi, Doğu ülkelerindeki milli kurtuluş hareketlerinin desteklenmesi ve birleştirilmesi de vardır. Bkz. Y.A. Bagirov, Kurtuluş Savaşı Yıllarında Azerbaycan-Türkiye İlişkileri, Bilim Yayınları, İstanbul, Şubat 1979, s.141.
[xxii] Sovyet Rusya’nın Taşnak Ermenistanı ile imzaladığı 10 Ağustos 1920 tarihli anlaşma kastedilmektedir.
4. Bölümün Dipnotlari
[i] Anton İvanoviç Denikin, 16 Aralık 1872 tarihinde Varşova yakınlarında bir subay ailesinde dünyaya gelir. 1892 yılında Kiev Askeri Piyade Okulu’nu, 1899’da da Genelkurmay Akademisi’ni bitirir. Birinci Dünya Savaşı’nda sırasıyla Romanya Cephesi’nde, Genelkurmay Karargâhı’nda, Batı ve Güneybatı Cephelerinde önemli görevler üstlenir. Ekim Devrimi’nin arifesinde 1917 Ağustosunda yükselen devrimci hareketi ezmek ve askeri bir iktidar kurmak için yola çıkan Genelkurmay Başkanı L. G. Kornilov önderliğindeki hareketin içinde aktif olarak yer alır. Devrimin ardından 2 Aralık 1917 tarihinde Kornilov’la birlikte tutuklu bulundukları Don bölgesindeki Bıhov hapishanesinden kaçar. Gönüllüler Ordusu’nu kurar, Kornilov’un ölümünden sonra ordunun başına geçer. 1918 sonbaharında karşıdevrimci Rusya Güney Silahlı Kuvvetleri’nin komutanlığına gelir ve Kolçak’ın yardımcısı olur. 1919 yılında Güney Rusya’da ve Ukrayna’da Beyaz Ordu rejimini kurar. Aynı yılın yaz ve sonbahar aylarında Moskova üzerine harekât düzenler. Beyaz Orduların yenilmesinin ardından 1920 Martında Kırım’a gelir. Buradan bir İngiliz destroyeriyle İstanbul’a kaçar. Hayatının sonuna kadar Sovyet iktidarının karşısında yer almasına rağmen 1939 yılında Beyaz Ordu mültecilerine yönelik yayımladığı bildirgede SSCB’yle savaş halinde faşist Almanya’yı desteklememeleri çağrısında bulunur. Paris ve Berlin’de 1921-26 yılları arasında 5 cilt olarak hatıraları (Oçerki Russkoy Smutı/Rus İsyanı Üzerine Denemeler) yayımlanan Denikin, 8 Ağustos 1947 yılında ABD’nin Michigan eyaletinde ölür. Denikin’in külleri 2005 yılında Rusya’ya getirilmiştir. Bkz. A. İ. Denikin, Oçerki Russkoy Smutı, c.1-5, (Berlin: 1921-1926). Anılarının kısaltılmış hali için bkz. A. İ. Denikin, Pahod Na Moskvu, (Moskva: 1928); A. İ. Denikin, Oçerki Russkoy Smutı, (Minsk-Harvest: 2002). Ayrıca bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) Denikin, Denikinşina ve Kornilovşina maddeleri; Pravda, 2 Ekim 2005.
[ii] Birinci Dünya Savaşı sonrasında toplanan Paris Konferansı kastedilmektedir.
[iii] Türkiye ve Rusya Ermenistanı kastedilmektedir.
[iv] Anastas İvanoviç Mikoyan, 25 Kasım 1895 tarihinde doğdu. Sovyet devlet adamı ve parti yetkilisi olan Mikoyan, Sosyalist Emek Kahramanı (1943) seçildi. 1915 yılından beri SBKP üyesi. Tiflis’te Ermeni ruhban okulunu bitirdi, Eçmiadzin Ruhban Akademisi’nin birinci sınıfında okudu. Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi’ne (RSDİP) katıldı ve Tiflis’te, Eçmiadzin’de parti çalışması yürüttü, sosyal-demokrat yayınlarında görev aldı. 1917 Şubat Devrimi’nin ardından Eçmiadzin Sovyeti’ni örgütledi, sonrasında Tiflis ve Bakû’de propagandacı olarak çalıştı, Tiflis Parti Komitesi’nde üye olarak bulundu. 1917 Ekim’inde Birinci Kafkasya Bolşevik Örgütleri Kongresi’ne delege olarak katıldı. Ardından bolşeviklerin Bakû Komitesi Prezidyumu üyeliği yaptı, Ermenice yayımlanan “Sosyal-Demokrat” gazetesinin ve daha sonra da “İzvestiya Bakinskogo Sovyeta” gazetesinin yayın yönetmeni oldu. 1918 yılında Bakû’de yoğun çalışmalarda bulundu. Bu dönemde Musavat hükümeti tarafından vuruldu, İngilizler tarafından tutuklandı. 1919 yılında Kafkasya Bölge Komitesi üyeliğine getirildi, Moskova’yla ilişkileri sağladı. 1919 Ekim’inde Kafkasya Bölge Komitesi’nin görevlendirmesiyle Denikin cephesini aşarak Moskova’ya geldi ve Lenin’le buluştu. Bu dönemde Rusya Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin Politbüro ve Örgütlenme Bürosu’nun Bakû ve Transkafkasya’daki parti inşasına ilişkin kararların alındığı toplantılarına katıldı. 1920 Nisan’ında Azerbaycan’da Sovyet iktidarının kurulması döneminde Bakû’de bulundu, yönetici görevler yaptı. 1920 Ekim’inden itibaren Nijni Novgorod’da görev yaptı. 1922-24 yıllarında RKP (b) Güneydoğu Bürosu’nun sekreterliğini yaptı. 1924-26 yılları arasında Kuzey Kafkasya Bölge Komitesi sekreterliği görevinde bulundu ve Kuzey Kafkasya Askeri Bölgesi Devrimci Asker Konseyi üyesi olarak çalıştı. 1926-30 yıllarında SSCB Dış ve İç Ticaret Halk Komiseri (Bakanı) oldu. 1930-34 yıllarında İkmal Halk Komiseri olarak görev yaptı. 1938’de SSCB Gıda Sanayi Halk Komiserliği’ne getirildi. 1937-46 yıllarında SSCB Halk Komiserleri Kurulu’nun başkan yardımcılığını yaptı. Aynı dönemde 1938-46 yıllarında Dış Ticaret Halk Komiseri olarak çalıştı. İkinci Dünya Savaşı sırasında birçok askeri ve idari görevde bulundu. 1946-55 yıllarında SSCB Bakanlar Kurulu’nun başkan yardımcılığını, 1955-64 yıllarında da birinci başkan yardımcılığını yaptı. Bu görevleri sırasında SSCB Dış Ticaret Bakanı ve SSCB Ticaret Bakanı’ydı. 1964-65 yıllarında SSCB Yüksek Sovyeti Prezidyumu başkanı oldu. Parti’nin Merkez Komitesi’nden Politbürosu’na kadar birçok üst düzey organında üye olarak bulundu. Sovyet ekonomisi ve parti tarihi üzerine birçok eser yazdı. 5 kez Lenin nişanıyla, Ekim Devrimi nişanıyla, Kızıl Bayrak nişanıyla ödüllendirildi. Bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) A. İ. Mikoyan maddesi.
[v] Karakozov.
[vi] Azerbaycan’da Sovyet iktidarı 28 Nisan 1920 tarihinde ilan edilmiştir.
[vii] Neriman Kerbapay Nacafoğlu Nerimanov, 1870 yılında Tiflis’te doğdu. Eğitim ve tıp fakültesini bitirdikten sonra Bakû ve Tiflis’te öğretmen ve doktor olarak çalıştı. 1905 yılında sosyal-demokrat Hümmet Partisi’ne katıldı ve yayın faaliyetleriyle uğraştı, çeviriler yaptı. 1909 yılında tutuklandı ve Astrahan’a sürgüne gönderildi. 1913 yılında Bakû’de tekrar siyasi faaliyetlere başladı. 1917 yılından itibaren Bolşevik Parti’de, Sovyet dışişlerinde ve bakanlar kurulunda önemli görevler aldı. SSCB Merkez Yürütme Kurulu Başkanlığı’na kadar yükseldi. Birçok önemli edebiyat eseri de yazan Nerimanov, 1925 yılında öldü. Bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) N. N. Nerimanov maddesi.
[viii] Polikarp Gurgenoviç (Budu) Mdivani (1893-1930), eski bir Gürcü Bolşeviktir. Birinci Dünya Savaşı’nın bir bölümünü İran’da geçirmiştir. 1917’de Rusya’ya geri dönmüştür. Parti’nin Kafkasya Bürosu üyesi olan Mdivani, Çiçerin tarafından Türk-Ermeni görüşmelerine arabulucu olarak atanır. 15 Aralık 1920’de Türkiye Büyükelçiliği görevine getirilir. Bu görevi Haziran 1921’e kadar sürdürür. Lozan Konferansı’nda Rus heyetinde de görev yapacaktır. Bkz. Mehmet Perinçek, Atatürk’ün Sovyetler’le Görüşmeleri, Kaynak Yayınları, Şubat, 2005, s.104 vd.; Bülent Gökay, Bolşevizm ile Emperyalizm Arasında Türkiye (1918-1923), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, Aralık 1998, s.103; Dokumentı Vneşney Politiki SSSR, c.3, Gospolizdat, 1961, Moskva, s.325; age, c.6, Moskva, 1962, s.17.
[ix] Georgi Vasilyeviç Çiçerin (1872-1936), Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi (menşevik) üyesi (1905-1918); 1918 yılından beri Rusya Komünist Partisi (bolşevik) üyesi; Bütün Birlik Komünist Partisi (bolşevik) Merkez Komite Üyesi (1925-30); Dışişleri Halk Komiseri Yardımcısı ve Dışişleri Halk Komiseri (1918-1930). Bkz. O.N. Ken-A.İ. Rupasov, Politbüro TK VKP (b) i Otnoşeniya SSSR s Zapadnımi Sosednimi Gosudarstvami, Yevropeyski Dom, Sankt-Peterburg, 2000, s.694.
[x] İosif Vissarionoviç (Cugaşvili) Stalin (1879-1953), Milletler Halk Komiseri (1917-22); Devlet Denetim Halk Komiseri, İşçi-Köylü Teftiş Halk Komiseri (1919-22); SBKP Merkez Komitesi Genel Sekreteri (1922-53); SSCB Bakanlar Kurulu Başkanı (1941-53); Devlet Savunma Komitesi Başkanı (1941-45); SSCB Silahlı Kuvvetleri Yüksek Başkomutanı (1941-47). Bkz. Rossiyskiy Gosudarstvennıy Arhiv Sotsialno-Politiçeskoy İstorii Kratkiy Spravoçnik/Spravoçno-İnformatsionnıe Materialı K Dokumentalnım İ Muzeynım Fondam RGASPİ, ROSSPEN, Vıpusk 3, Moskva, 2004, s.258.
[xi] Konstantinoviç Grigori Orconikidze (1886-1937), Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi üyesi (1903’ten beri); RKP Merkez Komitesi üyesi (1921-27, 1934-37); BKP (b) Merkez Komitesi Politbürosu yedek üyesi (1926); Politbüro üyesi (1930-37); Merkez Denetim Komisyonu üyesi (1927-34); Merkez Denetim Komisyonu Başkanı, İşçi-Köylü Teftiş Halk Komiseri, Halk Komiserleri Kurulu Başkan Yardımcısı (1926-30); Ağır Sanayi Halk Komiseri (1932-37). Bkz. O.N. Ken, A.İ. Rupasov, age, s.676.
[xii] Amerika tarafından Taşnaklara yapılan un yardımı kastedilmektedir.
[xiii] Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti.
[xiv] Bu yazının amacı, emperyalist orduların onlarca yıl acımasız kanlı çatışmalar ile istila etmek istediği topraklarda halkların dostluğunun kansız zaferini ve fethini hatıralar ile aktarmaktır. – V. Tarhov
[xv] Halil (Kut) Paşa, Sivas Kongresi günlerinde Mustafa Kemal tarafından Anadolu Devrimi ile Sovyet Rusya arasında ilişki kurmak üzere Moskova’ya gönderilmiştir. Bkz. Mehmet Perinçek, age, Kaynak Yayınları, Şubat, 2005, s.45.
[xvi] Eski bir Rus uzunluk birimi. 1 verst 1,06 km.
[xvii] Sergey Mironoviç Kirov (gerçek soyadı Koskrikov), 27 Mart 1886 yılında doğar. Erken yaşta ailesini kaybeden Kirov, yedi yaşına kadar yetimhanede yaşar. Kazan’da teknik yüksek okulunu bitirir ve çalışmak üzere Tomsk şehrine gelir. Burada 1904 yılında Parti’ye katılır. Yönetici görevler alır, yasadışı matbaa kurar, demiryolu işçileri arasında faaliyet yürütür, grevler örgütler. Birkaç kez tutuklanır. Serbest bırakıldıktan sonra İrkuts’a, ardından da Vladikafkas’a geçer. Birinci Dünya Savaşı sırasında Kuzey Kafkasya’da faaliyet yürütür. Ekim Devrimi günlerinde Petrograd’da bulunur ve devrimci ayaklanmanın merkezinde yer alır. Ardından Kuzey Kafkasya’ya geri döner ve önemli askeri-siyasi görevler üstlenir. Ocak 1919’dan itibaren Kafkasya’da Orconikidze ile birlikte 11. Kızıl Ordu’nun harekâtlarını yönetir. Azerbaycan’ın sovyetleştirilmesinde önemli rol oynar. 29 Mayıs 1920’de RSFSC’nin Gürcistan büyükelçiliğine atanır. Ekim 1920’de RKP (b) Merkez Komitesi’nin Kafkasya Bürosu’nun üyesi olur. Mart 1921’de Merkez Komitesi yedek üyeliğine seçilir. Temmuz 1921’de Azerbaycan KP Merkez Komite sekreteri olur. Nisan 1923’te RKP (b) Merkez Komitesi üyeliğine seçilir. 1930 yılında Politbüro üyesi, 1934’te ise Örgütlenme Bürosu sekreteri ve SSCB Merkez Yürütme Kurulu Prezidyumu üyesi olur. 1 Aralık 1934 yılında Leningrad’da uğradığı bir suikast sonucu ölür. Lenin ve Kızıl Yıldız nişanı sahibidir. Bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) S. M. Kirov maddesi.
[xviii] Gümrü.
[xix] Mektupta tarih bulunmamaktadır. Ancak içeriğinden 1920 yılının Ağustos ayının ilk günlerinde yazıldığı anlaşılmaktadır.
[xx] Doğu Beyazıt kastedilmektedir.
[xxi] III. Enternasyonal’in İkinci Kongresi’nde alınan karar gereği 1-8 Eylül 1920 tarihleri arasında Bakû’de toplanan Birinci Doğu Halkları Kurultayı, Azerbaycan Komünist Partisi’nin Genel Sekreteri N.N. Nerimanov başkanlığında çalışacak sürekli yönetim organı olan Propaganda ve Hareket Konseyi’ni seçer. Konsey’de G.K. Orconikidze, S.M. Kirov, M.D. Guseynov, Y.D. Stasova, M.P. Pavloviç, Süleyman Nuri gibi kişiler görevlendirilir. Komintern yönetimi altında çalışan Propaganda ve Hareket Konseyi’nin görevleri arasında, propagandanın örgütlenmesi, Doğu ülkelerindeki milli kurtuluş hareketlerinin desteklenmesi ve birleştirilmesi de vardır. Bkz. Y.A. Bagirov, Kurtuluş Savaşı Yıllarında Azerbaycan-Türkiye İlişkileri, Bilim Yayınları, İstanbul, Şubat 1979, s.141.
[xxii] Sovyet Rusya’nın Taşnak Ermenistanı ile imzaladığı 10 Ağustos 1920 tarihli anlaşma kastedilmektedir.
Mehmet Perinçek - ÖZGEÇMİŞ
ÖZGEÇMİŞ
Mehmet Perinçek, 19 Eylül 1978’de İstanbul’da doğdu. Faik Reşit Unat İlkokulu’nu ve Cağaloğlu Anadolu Lisesi’ni bitirdi. Burs alarak Rusya Federasyonu’nda Nijni Novgorod’da 35 Nolu lisede okudu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü’nde araştırma görevlisi olarak memuriyete başladı. 2005-2006 öğretim yılında Moskova Uluslararası İlişkiler Devlet Enstitüsü (Üniversitesi)’nde (MGİMO(U)) misafir araştırma görevlisi olarak çalıştı. Sekiz senedir Rus-Sovyet devlet arşivlerinde “Türk-Sovyet İlişkileri” ve “Ermeni Meselesi” üzerine araştırmalar yapıyor. Bu konular üzerine birçok makalesi var. “Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri/Sovyet Arşiv Belgeleri’yle”, “Boryan’ın Gözüyle Türk-Ermeni Çatışması” ve “Avrasyacılık/Türkiye’deki Teori ve Pratiği” başlıklı üç kitabı yayımlandı. Ayrıca çalıştığı konular üzerine önemli kitapları yayıma hazırladı. Diğer taraftan güncel Türk dış politikası üzerine çalışmalar yapıyor. Bu konular üzerine sempozyumlarda ve uluslararası konferanslarda tebliğler sundu, Türkiye’de ve yurtdışında konferanslar verdi. TRT’de ve özel televizyonlarda birçok programa katıldı. Rusça’dan Türkçe’ye çevirdiği kitap ve şiir yayımları da bulunuyor. Rusça, Almanca, İngilizce ve Osmanlıca (Eski Türkçe) biliyor.
Mehmet Perinçek, 19 Eylül 1978’de İstanbul’da doğdu. Faik Reşit Unat İlkokulu’nu ve Cağaloğlu Anadolu Lisesi’ni bitirdi. Burs alarak Rusya Federasyonu’nda Nijni Novgorod’da 35 Nolu lisede okudu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü’nde araştırma görevlisi olarak memuriyete başladı. 2005-2006 öğretim yılında Moskova Uluslararası İlişkiler Devlet Enstitüsü (Üniversitesi)’nde (MGİMO(U)) misafir araştırma görevlisi olarak çalıştı. Sekiz senedir Rus-Sovyet devlet arşivlerinde “Türk-Sovyet İlişkileri” ve “Ermeni Meselesi” üzerine araştırmalar yapıyor. Bu konular üzerine birçok makalesi var. “Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri/Sovyet Arşiv Belgeleri’yle”, “Boryan’ın Gözüyle Türk-Ermeni Çatışması” ve “Avrasyacılık/Türkiye’deki Teori ve Pratiği” başlıklı üç kitabı yayımlandı. Ayrıca çalıştığı konular üzerine önemli kitapları yayıma hazırladı. Diğer taraftan güncel Türk dış politikası üzerine çalışmalar yapıyor. Bu konular üzerine sempozyumlarda ve uluslararası konferanslarda tebliğler sundu, Türkiye’de ve yurtdışında konferanslar verdi. TRT’de ve özel televizyonlarda birçok programa katıldı. Rusça’dan Türkçe’ye çevirdiği kitap ve şiir yayımları da bulunuyor. Rusça, Almanca, İngilizce ve Osmanlıca (Eski Türkçe) biliyor.
100 Belgede Ermeni Meselesi
5. Bölümün Tüm sayfaları ve Bu bölümün dipnotları
Mehmet Perinçek
BELGE 71
Ermenistan Komünist Partisi (Bolşevik) Merkez Komitesi’nin Talimatı
“ERMENİ ASKERLERİ İLERLEMEKTE OLAN TÜRK ASKERLERİNE ATEŞ ETMEMELERİ VE MEVZİLERİNİ TERK ETMELERİ KONUSUNDA İKNA EDİN”
20 Eylül 1920 tarihinde Bakû’de basılmıştır Ermenistan komünistleri (Bolşevik) Merkez Komitesi hem cephe gerisindeki hem de cephedeki bütün parti örgütlerine ve hepsinden önce Kars Garnizonu’na gönderilen bütün Bolşeviklere ayrı ayrı askerler ve gruplar arasında eğer mümkünse bildiriler aracılığıyla savaşa karşı esas dikkati şu noktalara çeken geniş bir propaganda yürütülmesini emreder:
1. Bugünkü Türkiye, artık geçmişteki sultan Türkiyesi değildir ve Ermenistan’a karşı saldırgan amaçlar gütmemektedir.
2. Kemalist Türkiye, Sovyet Rusya’nın müttefikidir ve İngiltere, Fransa, Yunanistan gibi emperyalist devletlere karşı özgürlüğü için savaşmaktadır.
3. Cumhuriyet Ermenistanı’nın [i] Türkiye’ye karşı zaferi, emperyalizmin Yakın Doğu’da güçlenmesi anlamına gelecektir ve Transkafkasya’da devrimin zaferini tehlikeye sokacaktır; Cumhuriyet Ermenistanı’nın yenilmesi ise tam tersine bütün Transkafkasya’nın ve ayrıca bütün Doğu’nun sovyetleştirilmesini hızlandıracaktır.
4. Ermeni Bolşevik-komünistlerinin görevi, Ermenistan’ın sovyetleştirilmesi için Cumhuriyet Ermenistanı’nın yenilgisini hızlandırmak olmalıdır. Bu amaç için şunların yapılması gereklidir:
1. Bütün araçlarla bugünkü Ermeni ordusunu bölmek;
a. askeri firarları sağlamak ve her şekilde seferberliği engellemek;
b. cephedeki askerleri ilerlemekte olan Türk askerlerine ateş etmemeleri, mevzilerini terk etmeleri ve eve dönmeleri konusunda ikna etmek;
c. subayların emirlerine itaat etmemek ve gerekli durumlarda onları imha etmek. 2. Bunlarla birlikte Cumhuriyet Ermenistanı askerlerine muzaffer Türk askerlerinin, bu devrimci askerlerin, asla yenilmiş bir ülkeye karşı tecavüzkâr bir girişimde bulunmayacaklarını ve sivil halka zarar vermeyeceklerini, aynı zamanda emekçi Ermeni halkına emperyalist yardakçısı Taşnakların hükümdarlığından kurtulması için yardım edeceğini kavratmak.
3. Ermenistan’ın Taşnakların efendiliğinden kurtularak Sovyet Rusya’yla hızlı bir şekilde ilişkilerini düzelteceğini ve sonsuza dek savaşa, yıkıcı açlığa ve süregelen çatışmalara son vereceğini, ülkenin Rus ekmeğiyle dolup taşacağını ve büyük devrimci davada yer alacağını tekrar ve tekrar anlatmak. Not. Kapalı toplantılarda okunacak ve okunduktan sonra hemen yakılacaktır. Ermenistan Komünist Partisi (Bolşevik) Merkez Komitesi üyeleri Sarkis Kasyan, Askanaz Mravyan, Avis Nuricanyan, Şavarş Amirhanyan, İsaak Dovlatyan, Aşot Ovanesyan. (Y. K. Sarkisyan, “Za Kulisami (Kak Rojdalsya Moskovski Dogovor 1921 g.)”, Literaturnaya Armeniya, 1991, No.1, s.73 vd.)
BELGE 72
Türk Ordularının Sarıkamış’ı Almasının Arifesinde Taşnak Hükümeti Dışişleri Bakanı’nın Tiflis’teki Temsilcisine Gönderdiği Telgraf [ii]
“YUNANLILARIN BİR SALDIRIYA GEÇEREK TÜRK HAREKETİNİ GÜÇSÜZ DÜŞÜRMELERİNİN OLANAKLI OLUP OLMADIĞINI ÖĞRENİN”
Türk orduları, büyük bir güçle Kars bölgesini almak amacıyla ordularımıza saldırı başlattı ve iki gün içerisinde Sarıkamış’ı bırakmak zorunda kalabiliriz. Durum çok ağır. Bir an önce Luck ve Corbeille’e [iii] başvurarak, Türk birliklerinin ilerlediği konusunda hükümetlerine telgraf çekmelerini ve gerekli tüm önlemlerin alınmasını istemelerini sağlamak mutlaka zorunlu (...) Yunan temsilcisinden de, hükümetine hemen bir telgraf çekerek her şeyi bildirmesini ve Yunan birliklerinin bir saldırıya geçerek Türk hareketini güçsüz düşürmelerinin olanaklı olup olmadığını öğrenmesini isteyin. (D. S. Zavriyev, K Noveyşey İstorii Severo-Vostoçnıh Vilayetov Turtsii, Tibilisi, 1947, s.85)
BELGE 73
Orconikidze’nin Lenin ve Çiçerin’e Telgrafı ve Telgrafın Üzerine Lenin, Stalin ve Çiçerin’in El Yazılarıyla Düştükleri Not
“TÜRKLERİN İLERLEMESİ BİZİM LEHİMİZEDİR”
5/X-20 Yoldaş Stalin! İnceleyin ve telefonla konuşun. Lenin Yoldaş Lenin ve yoldaş Çiçerin’e. Yoldaş Mdivani dün İran’dan döndü. Oranın durumu: Köylüler sessizdir, tacirler, ruhaniler ve diğerleri İngilizlerle tek yumruk olup, Bolşeviklere karşı birleşmiş durumdadır. Bize karşı yürütülen tüm çalışmaları İngilizler yönlendiriyor, Farslara teknoloji ve para aktararak kendileri arka planda kalmakta ve gayet popüler olan bir sloganı desteklemektedirler: “Ne Ruslar, ne de İngilizler”. Azerbaycan birlikleri ile takviye edilmiş birlikler, Reşt’in alınması için sevk edilecektir. Tebriz’de şah yandaşları darbe yaptılar. Darbe öncesinde milli demokratların hükümeti vardı. Türklerin Ermenistan’a saldırıları devam ediyor. Çatışmalar, Kars’ın 10 verst batısında ve 25 verst güneyinde sürdürülmektedir. Erivan istikametinde, Iğdır’ın 6 verst güneyinde Arhaci’ye yönelik saldırılar devam etmektedir. Ermenistan’da 30 yaşa kadar erkeklere seferberlik ilan edilmiştir. Gürcistan hükümetinin müsaadesi alınarak Gürcistan’da yaşayan Ermeniler arasında 18-35 yaşında olanlar için seferberlik ilan edilmiştir. İstanbul’dan gelen haberlere göre, Trabzon’a çıkarma hazırlıkları yapılmaktadır. Legaş talimat bekliyor. Azerbaycan karşı devrimcileri ve dağlılar Enver Paşa’ya büyük umutlar beslemektedir. Her ne olursa olsun onun buralara gelişine müsaade edilmemelidir. Genellikle Türk paşalar ile mümkün olduğu kadar uzak mesafeli bir dostluk kurmalıyız. Onlar buralarda karşı devrimciliğin örgütleyici merkezi olarak çalışıyorlar. Türkiye Dışişleri Bakanı Bekir Sami Dağlı Cumhuriyeti’nin kurulması yönünde propaganda yapıyordu, başarısız da değildi; bu nedenle onu apar topar Moskova’ya göndermek gerekti; bu amaçla Dağıstanlılara teslim ettim. Türk saldırılarının devam etmesi durumunda Kafkasya’da siyasi durum son derece karışacaktır. Bence Türkler Kars’ı alırlarsa... biz Türkler ile Ermeniler arasında katliamı önlemek sloganı ile... kuşkusuz geniş çapta olacaktır. Biz Ermenistan’ın tümünü ele geçirmek ve Türklerin ilerlemesini engellemek için birliklerimize müsaade edilmesini Ermenistan hükümetine önermeliyiz. Bu konularla ilgili yeni talimatlarınızı rica ederim. Orconikidze Ermenistan’ın içerilerine doğru ilerlememeleri, keza Batum’a saldırmamaları konusunda Türkleri kararlı bir şekilde uyarmaya çalışınız, zira bu durum İtilaf Devletleri’nin müdahalesine sebep olabilir. Onların sizce bilinmekte olan çizgi ötesine geçmemeleri kararlaştırılmıştı. Eğer girerlerse, bu tüm anlaşmaların ihlali anlamına gelmektedir. Çiçerin Çiçerin’in cevabını uygun bulmuyorum. Bence Türklerin ilerlemesi bizim lehimizedir. Yoldaş Orconikidze’nin telaşını dayanaksız buluyorum. Stalin (RGASPİ fond 2, liste 1, dosya 24461, yaprak 1)
BELGE 74
Stalin’in Çiçerin’e Bakû’den Telgrafı
“TÜRKLERİN ERMENİLERE SALDIRILARININ BOYUTLARIYLA İLGİLİ SÖYLENTİLER, İTİLAF AJANLARI TARAFINDAN ABARTILMAKTADIR”
No. 3680 3/XI.1920 Bakû Moskova Çiçerin’e. (…) Uyarıyorum, ilk olarak, Türklerin Ermenilere saldırılarının boyutlarıyla ilgili söylentiler, İtilaf Devletleri ajanları tarafından kasıtlı olarak abartılmaktadır. Niye söylentilere kulak asıyorsunuz; sakin davranın. (…) 3 Kasım 1920. Stalin. (RGASPİ fond 558, liste 1, dosya 1985, yaprak 4
BELGE 75
Bir Taşnak Komutanının Genel Karargâha Gönderdiği 14 Kasım 1920 Tarihli Rapordan [vi]
ERMENİ KÖYLÜLERİ TÜRK ORDUSUNU NASIL KARŞILADI?
Gümrü bölgesi Ermenileri Taşnak subayını düşmanca karşılamış ve hatta birkaç defa Türklere teslim etmeye kalkmışlar. Birçok köyde halk tepkili ve askeriyeyi düşman olarak görüyor. İlhiab ve Kapanak köylerinde kızıl bayraklar çekilmiş. (…) Subayım, M. Kapanak köyünde Selçan Ermenilerinden oluşan atlıların eşliğinde Türk süvari devriyesiyle karşılaşmış. Türkler, ekmek ve tuzla karşılanmış. Köylerde kadınlar kazanlarda yemekler hazırlamışlar. Subayım, yemeği kimin için hazırladıklarını sorduğunda şöyle cevap vermişler: “Tabii ki Türkler için, sizin için değil.” (Ermenistan SSC Merkez Devlet Arşivi fond 68/200, dosya 867, yaprak 278’den aktaran: A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya Sotsialistiçeskaya Revolyutsiya İ Pobeda Sovyetskoy Vlasti V Armenii, İzdatestvo AN Armyanskoy SSR, Yerevan, 1957, s.209)
BELGE 76
Türk Ordusunun Harekâtıyla İlgili Ermeni Gümrü Bolşeviklerinin Yayın Organı Komünist Gazetesinde Çıkan Makaleden
“KEMALİSTLERİN TAŞNAKLARA KARŞI SAVAŞI, ERMENİLERİN ÖNÜNDE YENİ BİR ÇIĞIR AÇMAKTADIR”
(…) Kemalist hareketin bugün Taşnaksutyun’a karşı savaşının uluslararası karakteri şüphesiz bir iç savaş karakteri de taşımaktadır ve ezilen Ermeni kitlelerinin önünde yeni bir çığır açmaktadır. (…) (Kommunist (Aleksadropol), No. 1, 21 Kasım 1920’den aktaran: A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya Sotsialistiçeskaya Revolyutsiya İ Pobeda Sovyetskoy Vlasti V Armenii, İzdatestvo AN Armyanskoy SSR, Yerevan, 1957, s.208)
BELGE 77
G. K. Orconikidze’nin İ. V. Stalin’e 22 Kasım 1920 Tarihli Telgrafı
“TÜRKLERİN İŞGAL ETTİKLERİ BÖLGELERDE KIRIM YOK”
Stalin’e. Radyonun sabahtan önce alınma imkânı yok. Bu durum, Moskova-Taşkent çalışmasını zorlaştırıyor. Kasyan [v], Bekzadyan [vi] , Nuricanyan’ın sözleriyle şunları bildiriyorum: Türklerin Gümrü’ye taarruzuyla Taşnaklar şehri terk etti, şehirde kalan yoldaşlarımız tutuklu yoldaşlarımızı hapisten çıkardı ve Devrim Komitesi’ni kurdular, çağrıda bulundular. Sepuh’un (Taşnak) birliği, bunu öğrendikten sonra geri döndü ve Gümrü’yü tekrar aldı. Askeri bir gücü olmayan Devrim Komitesi, kızıl bayraklarla 20 verst uzaklıktaki Kemalistleri karşılamaya gitti. Ordu neredeyse yok. Taşnaklar, Bolşevik-Kemalist ittifakı üzerine kendi yaptıkları propagandanın Bolşeviklerin müttefiki olarak Kemal’e karşı savaşmama eğilimini güçlendirdiğini itiraf ediyorlar. (…) Türklerin işgal ettikleri bölgelerde kırım yok. (…) 22/XI [vii] (RGASPİ fond 85, liste 14, dosya 30, yaprak 2-3)
BELGE 78
Ermenistan Devrim Komitesi’nin 1920 Yılının Aralık Ayında Yayınladığı Bildiriden
“SEVR ANTLAŞMASI’NDAN DOLAYI TÜRKİYE İLE KARŞIT KONUMDAYDIK AMA ŞİMDİ DOSTLUK ELİMİZİ UZATIYORUZ”
Ermenistan Devrim Komitesi Türkiye emekçi sınıfına sonuna kadar güveniyor ve sempati duyuyor. Halk, İtilaf Devletleri’nden kurtulmak gerektiğini anladı ve devrimci Doğu’da önemli bir role sahip olmak eğilimindedir. Türkiye’nin emperyalizmin boyunduruğundan kurtulacağına inanıyoruz. Sevr Antlaşması’ndan dolayı Türkiye ile karşıt konumdaydık ama şimdi dostluk elimizi uzatıyoruz. Ortak düşmanımızı [viii] nasıl yendiysek, aynı şekilde onlara [ix] karşı da savaşalım. Yapacağımız barış antlaşması sayesinde Sovyet Ermenistanı ile emekçi Türkiye arasında kardeşçe dayanışma olacağına inanıyoruz; emekçi Türkiye ile Sovyet Ermenistanı birbirlerinin bağımsızlıklarına saygılı olacaklar. (Dekretneri Yev Ramenneri Jogovtsu, 1, Petratarakutyun, 1921, s.4’ten aktaran: Aşot Ayrapetyan, , “Kak Turki İ Bolşeviki V 1920 Godu Raspravilis S Armeniyey”, Pro Armenia, 1992, No. 6, s.40)
BELGE 79
Mdivani’nin Stalin ve Orconikidze’ye 3 Aralık 1920 Tarihli Telgrafı
“TÜRK ORDUSUNDAN HER HANGİ BİR DÜŞMANCA HAREKET BEKLEMEK KESİNLİKLE YERSİZDİR”
Erivan, tarihsiz ve numarasız; acil Bakû, Orconikidze’ye Mdivani’den aldığımız telgrafı sunuyorum. Erivan, Rus Misyonu, Legran’a; kopyası Bakû- Orconikidze’ye, Moskova- Stalin’e. 3.12.1920, Aleksandropol. 16/145 sayılı telgrafınıza cevaptır. Türklerin Ermenistan’daki Sovyet ihtilaline yaklaşımı olumludur, ama Ermeni komünistlere kesinlikle güvenmiyorlar; bu güvensizlik onların kendi açıklamasına göre daha iki yıl, Ermeniler Taşnak geleneklerini unuttuklarını kanıtlayıncaya kadar devam edecektir. Ermenilere karşı güvensizliğinin bir sonucu olarak, Nahcıvan meselesinde ısrarlıdırlar; onların fikrince burasını Ermenilere vermek olmaz. Hatisov dün barış anlaşması imzaladı ama Karabekir, ihtilalden dolayı, şimdi yeni anlaşmalar yapılabileceğini de kabul etmektedir; yani bu konularda son söz artık (kendilerinin tam bir güvenle yaklaştıkları) Moskova’nın olacaktır. Karabekir, Sovyet Rusya ile, askeri işbirliğine kadar uzanan, çok sıkı ilişkiler kurma isteğini dile getirmektedir; bu (askeri) işbirliğini en önemli ve başlıca amaç olarak göstermektedir. Kendileri anlaşma komisyonuna ünlü ve popüler yoldaşların alınması gerektiğini ifade ettiler; onun fikrince bu husus Türk halkının gözünde büyük önem taşıyacaktır. Hatisov’un delegasyonu bugün Erivan’a gelecek; kendisinin imzalamış olduğu anlaşma metnini bugün alacak ve size göndereceğim. Ateşkes süresi hiç kuşkusuz uzatılacaktır. Türk ordusunun Ermenistan’dan çekilme süresi, askeri malzemelerin taşınmasına bağlantılı olarak bir süre kadar uzayacaktır. Onlar tarafından her hangi bir düşmanca hareket beklemek kesinlikle yersizdir; ayrıca onların burada bulunan üç tümeninden, Karabekir’in açıklamasına göre, geriye yalnız bir karma tümen kalmış, diğerleri Gürcistan sınırına sevk edilmiştir. Birliklerin Batı cephesine sevk edilmesi konusunda Karabekir diyor ki, şimdi kış mevsimi olmasından dolayı bu mümkün değildir. Gürcistan sınırında birliklerin varlığını, Gürcistan’la çıkabilecek anlaşmazlıklara bağlamaktadır. Geçtiğimiz günlerde Gürcistan hükümeti Ankara hükümetine başvurarak barış anlaşması önermiştir, Ankara’dan henüz bir cevap yoktur. No.59/151. MDİVANİ (RGASPİ fond 85, liste 14, dosya 50, yaprak 1a ve arkası)
BELGE 80
Taşnakların Son Başbakanı Vratsyan’ın Yayın Organları Araç’ın 3 Aralık 1920 Tarihli Sayısında Yayımlanan Makalesinden
“İTİLAF DEVLETLERİ’NİN ÇIKARLARI İÇİN ERMENİSTAN’I KOMŞULARIMIZLA BİTMEYEN SAVAŞLARIN ARENASINA ÇEVİRDİK”
(…) Bugüne kadar Ermenistan, İtilaf Devletleri’nin, özellikle de İngiliz politikasının etkisi altındaydı. Onların etki alanından çıktığımız bugün şunu söylemek zorundayız ki, İtilaf Devletleri’yle işbirliği bize oldukça zarar vermiştir. Öyle ki İtilaf Devletleri’nin çıkarları için Ermenistan’ı komşularımızla bitmeyen savaşların arenasına çevirdik. (…) (RGASPİ fond 80, liste 4, dosya 83, yaprak 136)
BELGE 81
G. K. Orconikidze’nin İ. V. Stalin’e, V. İ. Lenin’e, G. V. Çiçerin’e Tel Hattı Üzerinden Doğrudan Gönderdiği Raporu
“BÜTÜN ERMENİ KOMÜNİSTLERİNİ MOSKOVA’DAN KOVMAK LAZIM”
4 Aralık 1920 Moskova Kremlin. Merhaba Nadya [x] . Lütfen, hemen aşağıdakileri Stalin, İliç [xi] ve Çiçerin’e ilet. Ermenistan’daki gelişmeler herhangi bir zorluk olmadan ilerliyor. Ermenistan Devrim Komitesi, bugün Erivan’da olmalı. Erivan halkı, Sovyet iktidarının ilanını [xii] büyük bir coşkuyla karşıladı. Ordunun tamamı ihtilali tanıdı. Legran [xiii] , Dro ve Terteryan’ın Devrim Komitesi’ne girmesi konusunda ısrar ediyor. Türkler, Ermeni komünistlerine büyük bir güvensizlikle yaklaşıyor. Dro ve Terteryan’ın Devrim Komitesi’ne girmesi meselesi, Kasyan’ın Erivan’a gelişiyle karara bağlanacak. Malum karardan vazgeçmek mümkün. [xiv] Karakilise’yi aldık. Ayın 2’sinde Hatisov, Türklerle barış antlaşması imzaladı, kopyasını şimdi gönderiyorum. [xv] (…) Bütün Ermeni komünistlerini Moskova’dan kovmak lazım. Hemen Ter-Gabrielyan’ı gönderin. Tiflis basını İstanbul’la Ankara arasındaki görüşmelerin kesildiğine yoğunlaşmış durumda. Ankara’daki Komünist Partisi’nin yasallaştırılması söz konusu. Orconikidze Arşive [xvi] (RGASPİ fond 2, liste 1, dosya 16404, yaprak 1. (Orijinal) RGASPİ fond 85, liste 14, dosya 33, yaprak 22-23 (Kopya. Telgraf kâğıdı üzerine el yazısı) Rusya Dış Politika Arşivi (AVPR) fond 04, liste 51, cilt 321a, dosya 54873, yaprak 8 (Kopya))
BELGE 82
Stalin’in Pravda Gazetesinde 4 Aralık 1920 Tarihinde Yayımlanan “Yaşasın Sovyet Ermenistanı!” Başlıklı Yazısından “
İTİLAF DEVLETLERİ’NİN AJANI TAŞNAKLARIN ZARARLI POLİTİKASI, ÜLKEYİ ANARŞİ VE SEFALETE SÜRÜKLEMİŞTİR”
Eziyet ve çok çile çekmiş, İtilaf Devletleri ve Taşnaklar tarafından açlığa ve yıkıma terk edilmiş ve kitle halinde kaçmaya mahkûm edilmiş, tüm “dostları” tarafından aldatılmış olan Ermenistan, bugün kurtuluşu kendisini Sovyet ülkesi ilan etmekte bulmuştur. (…) İşte Ermenistan’ın sovyetleştirilmesine yol açmış olan bazı olgular. İtilaf Devletleri’nin ajanı Taşnakların zararlı politikası, ülkeyi anarşi ve sefalete sürüklemiştir. Taşnakların Türkiye’ye karşı başlattığı savaş, Ermenistan’ın içinde bulunduğu zor durumu son haddine vardırmıştır. (…) 1 Aralık’ta Devrim Komitesi [xvii] , Türk kumandanlığı tarafından selamlandı. 2 Aralık’ta Orconikidze Yoldaş’ın Erivan’dan, Taşnak hükümetinin kovulduğunu ve Ermenistan birliklerinin Devrim Komitesi’nin emri altına girdiklerini bildiren bir haber geldi. Bugün Ermenistan’ın başkenti Erivan, Ermenistan Sovyet iktidarının elindedir. Ermenistan ile çevredeki Müslümanlar arasındaki yüzyıllara dayanan düşmanlık, Ermenistan, Türkiye, Azerbaycan emekçileri arasında kardeşçe dayanışma inşa edilerek bir çırpıda yok edilmiştir. Eski emperyalist diplomasi kurtlarının boş yere kafa patlattığı sözde “Ermeni meselesi”ni yalnızca Sovyet iktidarının çözebilecek durumda olduğunu, konuyla ilgili olan herkes bilmelidir. Yaşasın Sovyet Ermenistanı! (Pravda, 4 Aralık 1920)
BELGE 83
Mdivani’nin Stalin ve Orconikidze’ye 5 Aralık 1920 Tarihli Telgrafı “
TÜRK HALKI ÖYLESİNE ÇOK KURBAN VERMİŞ Kİ!”
Bakû, Orconikidze - Moskova, Stalin’e Kopya Erivan - Legran’a Aleksandropol, 05.12.1920 Karabekir, anlaşma şartlarını düzenleyecek komisyon üyeleri konusunda yarın Ankara’dan bilgi alabileceğini ümit etmektedir; ayrıca Ankara’nın bu komisyonu da Moskova’ya gönderebileceğini düşünüyor. Komisyona başkan olarak, şimdilerde çok popüler olan ve inançlı bir İngiltere düşmanı olarak bilinen Karabekir’in atanacağını sanıyorum; bence bizim açımızdan en iyi adaydır. Karabekir, Ermeni-Türk anlaşması konusunda Ankara’dan bilgi isteyecek; ama bunun Moskova’da Rusya ile Türkiye arasında (Ermenilerin asgari katılımı ile) görüşmelerin muhtemel konusu olarak algılıyorum. Anlaşmanın yeniden gözden geçirilmesi için Ermenilerle görüşmelerin başlatılmasına ise kesinlikle yanaşmıyor; çünkü Türk halkı öylesine çok kurban vermiş ki, bunu hiçbir zaman kabul etmez ve kendilerine bu kadar zulmetmiş olan Ermenilere niçin ödün verilmesi gerektiğini anlayamaz. Özellikle şimdi, Ermeni hükümetinin neyin nesi olduğunun bilinmediği bir ortamda, bu kesinlikle mümkün değildir; Taşnaklar henüz imha edilmemiştir ve Türklerin nefret ettikleri Dro gibi şahıslar hâlâ iktidardalar. Halkın tüm tabakalarına hâkim olan görüşe göre, Taşnaklar Sovyet yönetimine yamanmaya çalışacaklar, Ermeni aydınlarının ve zenginlerinin büyük kısmı yurtdışındadır ve çalışmalarını devam ettirecekler; bu nedenle sovyetleşmiş olsa bile Ermenistan’a en azından bir yıl ihtiyatla ve güvenmeden yaklaşmak gerekir. Çünkü Sovyet Rusya güçlerinin hafiften zayıflaması durumunda çok kötülükler yapabilir. Türkler, Moskova Konferansı’nda İngilizlere karşı doğuda ortak Rus-Türk faaliyet planı oluşturma çalışmaları çerçevesinde, Gürcistan, Ermenistan ve tüm Güney Kafkasya’yla ilgili konuları halletmek istiyorlar. Türkler Novorossisk’e gönderdikleri gemiye silah yükleme yasağının kaldırılmasını istiyorlar, bu konuda ben de kesinlikle ısrar ediyorum. Mezopotamya’da isyancı Araplar tarafından, Türklerin de desteklediği ve İngiltere’ye karşı başarıyla mücadele eden bir hükümet ilan edilmiştir. İngilizler ölü ve yaralı olarak ciddi kayıplar vermişlerdir. İngiltere, Mezopotamya ve İran’da askeri hazırlıklar yapmaktadır; Tebriz’e, İranlı partizanları organize edecek olan subaylar göndermiştir. Buradaki durumla yaptığımız tespitlerden sonra, Türklere karşı daha fazla güvensizlik oluşturulmasını uygun bulmuyorum, bu husus onları ciddi biçimde rahatsız etmektedir. Çiçerin’in nota göndermesini hızlandırınız. No. 357. MDİVANİ 08.12.1920 tarihinde saat 12.15’te V. Kryuçkov tarafından deşifre edilmiştir. (RGASPİ fond 85, liste 14, dosya 50, yaprak 6 ve arkası)
BELGE 84
Sovyet Ermenistanı’nın İçişleri Halk Komiseri A. A. Bekzadyan’ın Sovyet Rusya’nın Dışişleri Halk Komiseri Çiçerin’e Gönderdiği 10 Aralık 1920 Tarihli Mektuptan
“KARANLIK GEÇMİŞ, SAVAŞIN VE KIRIMIN KANLI İZLERİ ORTADAN KALKMALI, YERİNİ HALKLARIN KARDEŞÇE İŞBİRLİĞİNE BIRAKMALIDIR”
Moskova Dışişleri Halk Komiseri Çiçerin’e ERİVAN 10/12. (…) Ermenistan Sovyet hükümeti, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin Ermenistan’daki devrimci ihtilali ve bu zamana kadar emperyalist İtilaf Devletleri’ne bir silah olarak hizmet etmiş olan bu ülkede Sovyet iktidarının kurulmasını içten bir mutlulukla karşıladığına şüphe duymamaktadır. Sovyet hükümeti, bundan sonra Türkiye’nin ve Ermenistan’ın halkları arasındaki her türlü düşmanca çatışma zeminin ortadan kalktığına kesin kanaat getirmektedir. İki halk arasındaki yeni ilişkiler, karşılıklı olarak hakların adaletli bir şekilde tanınması ve her iki halkın özgürlük ve engeller olmadan kalkınması imkânının sağlanması temelinde gelişecektir. Karanlık geçmiş, savaşın ve kırımın kanlı izleriyle birlikte ortadan kalkmalı, yerini halkların kardeşçe işbirliğine bırakmalıdır. (…) Sovyet Ermenistanı Dışişleri Halk Komiseri Bekzadyan (RGASPİ fond 5, liste 1, dosya 2178, yaprak 40)
BELGE 85
RSFSC’nin Kafkasya’daki Yetkili Temsilcilerinden Şeynman’ın Çiçerin’e ve Orconikidze’ye Telgrafı
“TÜRKİYE ERMENİLERİ, FRANSA’NIN HİMAYESİNDE BAĞIMSIZ BİR DEVLET KURULMASI İÇİN İTİLAF DEVLETLERİ’YLE GÖRÜŞÜYORLAR”
4 Şubat 1921 Fransız kaynaklarından doğrulanan habere göre İstanbul’daki Ermenistan Milli Meclisi, Avrupa’daki Türk Ermenilerinin tek tam yetkili heyetiyle birlikte Pagos Nubar heyetiyle görüştü. Avetis Agazgenyan, gaspçı ilan edildi. Nubar, bir süre önce Kilikya sorunuyla ilgili görüşlerini dinlediği Fransız başbakanı tarafından kabul edildi. Türkiye Ermenileri, Nubar aracılığıyla İtilaf Devletleri’yle Kilikya’da ve Haravet vilayetlerinde Fransa’nın himayesi altında bağımsız bir devlet kurulması için görüşmeler yürütüyor. (RGASPİ fond 85, liste 14, dosya 110, yaprak 1)
BELGE 86
Dışişleri Halk Komiserliği’nin Rusya Komünist Partisi Merkez Komitesi Politbürosu’na Sunduğu Rapor
“SÖZDE TÜRKİYE ERMENİSTANI DENİLEN YERDE ÇOĞUNLUK MÜSLÜMANLARA AİTTİR”
16 Temmuz 1921 RKP MK POLİTBİROSU’NA Merkez Komitesi, Ter-Gabrielyan ve Ter-Vahanyan Yoldaşları, Taşnaklarla görüşmeler yapmak üzere Riga’ya gönderdi ve yine Merkez Komitesi, İoffe Yoldaşı [xviii] da bunların yanına verdi. Biz, Taşnaklar tarafından önerilmekte olan koalisyon konusunun görüşüleceğini düşünmüştük. İoffe Yoldaş, MK’nın [xix] önceden hiçbir talimat vermemiş olduğunu anlatıyor. Hangi konunun görüşüleceği ile ilgili en ufacık bir direktifin dahi bulunmadığı bir ortamda, herhangi bir talimatın verilmiş olması mümkün değildir. Görüşmeler başlatıldığında ise temsilcilerimiz bize tek satır olsun göndermediler. Anlaşma taslağının hazırlanmış olduğu konusunda ilk ve tek telgrafı aldığımızda; biz, görüşmelerin artık başlatılmış olduğunu dahi bilmiyorduk. Şimdi temsilcilerimiz, bu taslağı onaylanmak üzere MK’ya önermekteler. Ben, bu taslağın ne yazık ki değil onaylanmasının, hatta ortaya çıkmış olmasının dahi politikalarımıza büyük zarar verebileceğini kesinlikle belirtmek zorundayım. Her iki taraf, karşılıklı deklarasyon alış verişi şeklinde düzenlenmiş olan anlaşmayı parafe etmişler. Böylece, temsilcilerimiz tarafından parafe edilmiş, diğer bir deyişle RKP MK temsilcilerinin isimlerinin baş harflerinin yazılı olduğu cevap, Taşnakların eline geçmiş bulunuyor. Hemen hemen Taşnak önerilerini yansıtmakta olan bu cevabın esprisi şudur: RKP MK temsilcilerinin açıklamasına göre, Ermeni halkının fiziki varlığını ve siyasi bağımsızlığını idame ettirebilmesi için “sözde Rusya Ermenistanı’nın sözde Türkiye Ermenistanı ile bütünleşmesi, yani Ermenistan’ın bağımsız ekonomik ve siyasi varlığı için eskiden Ermenilerin yaşamış olduğu Türkiye topraklarının Rusya Ermenistanı’yla birleştirilmesi” gerekliliği vurgulanmaktadır. Böylece bizim heyet, Türkiye Ermenistanı’nın Türkiye’den koparılması gerektiğini itiraf etmiş bulunuyor. Belge, öyle muğlâk ifadelerle düzenlenmiştir ki, söz konusu bölgenin Türkiye’den zorla koparılabileceği gibi yorumlara rahatça imkân vermektedir. Bu, Rusya-Türkiye Moskova Antlaşması’nın yok edilmesi demektir. Bu taslağın kabul edilmesi, Türkiye ile kesin bir kavga çıkması anlamına gelecektir. Eğer Taşnaklar, temsilcilerimizin onlara bırakmış olduğu belgeyi Türklere gösterirlerse, sadece bu dahi Türklerin İtilaf Devletleri’ne baş eğmeleri için yeterli olacaktır; zaten İtilaf Devletleri, şimdilerde eskilere göre daha uygun şartlar önermekteler. Taşnakların anlattıklarına göre, Bekir Sami [xx] demiş ki, Ermenistan’ın Sovyet olmaması durumunda Türkiye Ermenistanı’nı onlara verebilirler. Bu haber, yalnız ve yalnız Taşnakların ifadesine dayanmaktadır. Her halükarda, Bekir Sami hangi gizli niyetle ve ne demiş olursa olsun, bir şey kesinlikle bilinmektedir ki, Türkler Ermenistan’ı savaşsız vermeyecekler, zira burasını Türkiye’nin bölünmez bir parçası olarak mütalaa etmekteler. Sözde Türkiye Ermenistanı denilen yerde çoğunluk Müslümanlara aittir; ayrıca en dinamik ve savaşçı Müslüman halk tam da bu bölgelerde, özellikle de Kars vilayetinde yaşamaktadır ki Türklerin düşüncesine göre bunlar Türkiye’nin askeri gücünü artırmaktadır. Türkler, Kars’ın stratejik durumunun kendi güvenlikleri için gerekli olduğunu kayıtsız ve şartsız olarak kabul etmektedirler. İoffe Yoldaş, bu öneriyi çok garip bir şekilde desteklemektedir: “Evet, bu bizim Kemalistlerle ilişkilerimizi bozacaktır diye itiraz edebilirler, zira onların topraklarına tecavüz etmiş oluyoruz. Fakat biz kendimiz için değil, bağımsız Ermenistan için tecavüz ediyoruz.” Daha sonra ise başka bir gerekçe gösteriyor: “Azami derecede zulüm görmüş halk olması itibariyle Ermenilerin çıkarlarını savunmuş olmamız; hatta Türkiye’de ve en çok da diğer Doğu Müslüman devletlerinde, Türkistan’da, Afganistan’da, İran ve Hindistan’da, kendileri de ezilmiş olan Müslüman halk kitlelerin bize güvenini arttıracaktır.” Tüm bunlar o denli saf ve Doğu’yu bilmemekten kaynaklanan düşüncelerdir ki, bunları İoffe Yoldaş’ın imzasını taşıyan raporunda gördükten sonra ben sadece kocaman bir hayret ifade edebilirim. Aslında ise Türkiye’nin “halk kitlesi” Ermenilere karşı kıyımlara bal gibi iştirak etmiştir ve iştirak etmektedir; bu iki halk arasındaki karşılıklı nefret, “halk kitleleri” içinde paşalar ve aydınlar arasında görüldüğünden daha az değildir. Türkiye Ermenistanı’na sahip olmak, Türk hükümeti için öylesine hayati bir ihtiyaçtır ki bu konuyu dile getirmek dahi mümkün değildir. 1920 yılında, Kemalist odaklarla yaptığımız ilk toplantı döneminde, toprakların yeniden paylaştırılması konusunu gündeme getirmiştik ve Büyük Millet Meclisi’nde aleyhimizde gösteriler yapılması için bu kadarı bile yeterli olmuştu. Eğer biz, sözde Türkiye Ermenistanı denilen yerin, ki buradaki nüfusun çoğunluğu Müslümandır, Türkiye’ye verilmemesi konusunu herhangi bir şekilde dile getirirsek, bütün Türkiye bundan bir anlam çıkaracaktır. O da Moskova Antlaşması bizim gözümüzde kâğıt parçasından başka bir şey olmadığı düşüncesidir. Türkler arasında bize karşı duyulan güvensizlik henüz kesinlikle giderilememiştir ve bu İtilaf Devletleri’nin lehinedir. Tüm politikalarımız, Türkleri inandırmalıdır ki, Moskova Antlaşması bizim gözümüzde bir kâğıt parçası olmayıp, bizimle Türkiye arasındaki meselelerin kesin çözümüdür. Sözde Türkiye Ermenistanı’nın Türkiye’den koparılması konusunu dile getirmemiz durumunda, Moskova Anlaşması’nın muazzam önemi alt üst edilmiş olacaktır. Bu, bizim Doğu Politikamızın sonu olur. Olgusal olarak böyle bir taslağın Taşnakların elinde bırakılması bizim için büyük olumsuzluklar doğuracaktır ve bunu temizlemek için Ali [xxi] bu taslağı kesin olarak mahkûm eden açıklamalarda bulunmamız gerekir. Meselenin gidişatından bu görülmektedir. Ayrıca Taşnaklarla Riga’da parafe edilen anlaşmanın kesinlikle reddedilmesi gerektiği kanısındayız. RKP MK heyetinden gelen diğer bir belgede, RKP MK’nın Taşnaksutyun’un yasallaştırılmasını ve ortak çalışmalarla ilgili görüşmelere başlanmasını Ermenistan KP MK’na önerilmesi MK’nın onayına sunulmaktadır. Ayrıca Ter-Gabrielyan’ın bana sözlü ilettiği üzere eğer Zengezur’ur milliyetçi isyancılarına Ermeni Sovyet hükümeti tarafından af sözü verilirse, bu durumda Taşnaklar, isyancılara silah bırakmalarını önereceklerdir. Bize göre bu meseleler, Ermeni komünistleri dışarıda tutularak çözülemez. Öyle ki, Ermenistan Komünist Partisi MK Sekreteri’nden Zengezur isyanının tamamen bertaraf edildiğine ve Ermenistan Komünist Partisi MK’nın Taşnaklarla görüşmelere başlamasının lüzumsuz ve hatta zararlı olacağına, yurtdışındaki Taşnakların itibarlarının tamamen düştüğüne ve yurtiçinde de onlara son vuruşu yaptıklarına dair bir telgrafı şimdi aldım. Af konusu, Taşnaksutyun’un yasallaştırılması ve onlarla koalisyon yapılması meselesini Riga görüşmelerinden tamamen ayrı olarak ele almak ve tamamen yerel şartlardan hareketle değerlendirmek gerekmektedir. Ayrıca Ermeni komünistlerin görüşlerini de, ki bunlar henüz elimize ulaşmamıştır, dikkate almamız gerekmektedir. Benim kişisel kanaatimce, Taşnaklarla koalisyon meselesinin sözü bile edilemez. Bu, kokuşmuşluk ve provokasyondan başka bir şey getirmez. DIŞİŞLERİ HALK KOMİSERLİĞİ (RGASPİ fond 2, liste 2, dosya 758, yaprak 1-4)
BELGE 87
Orconikidze’nin Kremlin’e Telgrafı ve Stalin’in El Yazısıyla Üstüne Düştüğü Not
“VAN, MUŞ VE BİTLİS’İN ERMENİLERE VERİLMESİ, EMPERYALİST, APTALCA VE PROVOKATÖRCE BİR TALEPTİR”
9/11/1921, Bakû Alınmıştır: 11/11/1921 Yoldaş Lenin’e (iletilecektir) Moskova, Kremlin Yoldaş Çiçerin, Lenin, Troçki, Stalin’e. Yoldaş Stalin’in şifresi. Türk delegasyonu 6/11 tarihinde yola çıkmıştır; onları oyalamaya gerek yok. Bir an önce onlarla anlaşma yapılması gerekmektedir. Elde olan bilgilere göre, Türkiye’deki durum şöyledir: Çiçerin’in, Muş, Van ve Bitlis’i istemesinden sonra, İtilafçıların pozisyonları güçlenmiş ve Mustafa Kemal de İstanbul, yani İtilaf Devletleri ile yakınlaşma yolları aramaktadır. İzzet Paşa’nın gelişi de bununla bağlantılıdır. (Upmal vermiş olduğu bilgi) Bu günlerde Anadolu’da iki grup birbiriyle mücadele halinde: Bunlardan birisi (halkçılar) bir an önce bizimle anlaşma yapılmasını istiyorlar; diğer grup ise İtilaf Devletleri’nden yanadır. Bu sonuncu grup, açıkça İtilaf yandaşlığı yapmaya cesaret edemiyor, ama bize karşı her türlü provokasyon yapıyor; Ermenistan’da devamlı olarak olay çıkarıyor, aleyhimizde söylentiler yayıyor. Ermeni meselesi, Türk politikasının en zayıf noktasını oluşturuyor. Yüksek komuta kademesinin çabalarına rağmen, Ermenilere nefret bazen engellenmesi mümkün olmayan olaylar çıkmasına sebep oluyor ki Ermeni yoldaşlarımız bunları çok fazla abartarak kullanıyorlar. Bizim aleyhimizde olan grubun ordu birliklerinde, Ermenilerden yana olduğumuz ve Ankara hükümeti ile ilişkileri kesmiş bulunduğumuz konusunda propaganda yapılmaktadır; Karabekir’e bağlı komuta heyeti, bunların hepsinin yalan ve provokasyon olduğu hususunda orduyu uyarıcı bir emir yayınlamıştır. Bir hususu da açıklamak zorundayım ki birçok Ermeni yoldaş, Türkiye ile savaştan yanadır. Ellerinde bulunan tüm bilgiler genelde komünist olmayanlardan alınmıştır, ki bunlar da bir savaş durumunda en başta Ermenistan’ın zarar göreceğini anlamayarak Türklerle savaşmak için yanıp tutuşuyorlar. Yaşanan bir olay: Gümrülü birkaç silahlı Ermeni komünist, Türk mevzileri arasından geçerek Ermenistan’a girmeye çalışmıştı; başaramadılar, çatışma çıktı ve ölenler oldu. Veya başka bir olay: Türk Komutanlığı kuryeleri, ellerinde Mdivani’nin tavsiye mektubu olmasına rağmen tutuklanmışlardı. Türkler, ültimatom verdiler. Tek kelimeyle, ortam çok karışık. Türkler ile Ermeniler arasında en küçük bir yakınlaşma dahi görülmüyor. Karşılıklı nefret son safhaya varmış durumda. Bence, Ankara hükümeti, Rusya veya İtilaf Devletleri arasında tercih yapma konusunda isteklerinden bağımsız olarak, şimdilik bize yakınlaşmak zorundadır, çünkü ordu ve halkın istekleri de bu doğrultudadır. Hiç kuşkusuz, Muş, Van ve Bitlis’in istenmesini, Türklerle ilişkilerimizi teşhir etmek için kullanacaklar. Tüm bu tür talepler gündemden kaldırılmalı ve sırf propaganda amaçlı bir anlaşma yapılmalıdır; ki düşmanlarımıza provokasyon yapmak için fırsat verilmesin. Böyle olursa, Ankara hükümetinin İtilaf Devletleri’nden yana tavır koyması durumunda, Doğu Anadolu bizimle olacaktır; ki bu da bizim için çok önemlidir. Ermeni meselesi demek Doğu Anadolu meselesi demektir. İtilaf Devletleri Muş, Van ve Bitlis’in Ermenistan’a verilmesini istediler ve bundan dolayı halk İtilaf Devletleri’nden nefret etmektedir. Türkler, Gümrü’yü fazla minnet ettirmeden boşaltırlar, belki onların bir az daha öteye çekilmelerini de sağlayabiliriz, ama Kars’ı zor boşaltırlar. No. 59. Orconikidze Lenin Yoldaş, ben, yalnız dün öğrendim ki, Çiçerin, ne hikmetse Türklere aptalca ve provokatörce bir talep ileterek, Türk nüfusun çoğunlukta olduğu Türkiye vilayetleri Van, Muş ve Bitlis’i boşaltmalarını istemiştir. Bu emperyalist Ermeni talebi bizim talebimiz olamaz. Çiçerin’in milliyetçi ruhlu Ermeni telkinleri doğrultusunda Türklere nota göndermesini yasaklamak gerekir. 12/02 [1921] Stalin (RGASPİ fond 558, liste 1, dosya 5214, yaprak 1 ve arkası (Orijinal). RGASPİ fond 558, liste 11, dosya 338, yaprak 4 ve 4 arkası (Onaylı kopyası))
BELGE 88
Ermenistan SSC Heyeti Başkanı M. Mravyan’ın Kars Konferansı’ndaki Açılış Konuşmasından
“ÇALIŞKAN TÜRK HALKININ KENDİ VATANININ ÖZGÜRLÜĞÜ ADINA VERDİĞİ KAHRAMANCA MÜCADELEYE HAYRANIZ” (…)
Buraya düşmanca duygularla gelmedik, bize burjuva milliyetçi hükümetlerden miras kalan tartışmalı meseleleri, zorluk çıkaran lanetli meseleleri tekrardan kışkırtacak hiçbir eğilimimiz yok. Hayır, artık bu görevler, bu düşmanca duygular, bizi yönlendirmiyor. Biz, çalışkan Türk halkının kendi vatanının özgürlüğü adına verdiği kahramanca mücadeleye hayranız. Samimi duygularımızla diliyoruz ve kesin olarak eminiz ki, vatanını korumak için ayağa kalmış olan bu halk kazanacaktır ve düşmanları kaçacaktır. Konferansın, cephe gerisinde artık düşman olmadığını ve halkın iradesini kırmak isteyen emperyalizme karşı mücadelesine komşularının derin sempati duyduğunu öğrenecek olan Türk halkına Transkafkasya halklarının beslediği bu duygularını güçlendireceğinden eminiz. (…) (Dokumentı Vneşney Politiki SSSR, c.4, Gospolizdat, Moskva, 1960, s.373)
BELGE 89
M. V. Frunze’nin [xxii] Lenin ve Troçki’ye Batum’dan Telgrafından
“ERMENİLER, TEK KELİMEYLE PROVOKATÖRDÜRLER”
Şifreli Telgraf Batum 23.11.1921, saat 08.30 No. 846/ş RKP MK Şifre Masası MOSKOVA, HALK KOMİSERLERİ SOVYET’İ BAŞKANI LENİN VE ASKERİ DEVRİM KONSEYİ BAŞKANI TROÇKİ’YE Kafkaslar’daki durumla ilgili bazı görüşlerimi iletiyorum. (…) Tatarlara [xxiii] karşı ise, tamamen farklı bir yaklaşım görülmektedir: “Biz Tatar diye biliyorduk, oysa onlar iyi halkmış, Gürcüler ve Ermeniler ise tek kelimeyle provokatördürler”. Gürcistan MK’nin dikkatini ciddi bir şekilde bu konuya çekmek gerekir. (…) Batum, 23 Kasım. No.161. Şifreleyen: Oskalov Deşifre eden: Papernova. (RGASPİ fond 2, liste 1, dosya 22137, yaprak 2 ve arkası)
BELGE 90
Sovyet Ermenistanı’nın Önemli Devlet Adamlarından A. F. Myasnikyan’ın [xxiv] 29 Kasım 1921 Tarihinde Yayımlanan “Eski ve Yeni Ermenistan” Adlı Makalesinden
“ERMENİSTAN, AVRUPA SERMAYESİ İÇİN HER ZAMAN SADECE ÖNEMSİZ BİR OYUNCAK OLMUŞTU”
(…) Uluslararası politik arenada. Ermeni burjuvazisi ve onun partisi Taşnaksutyun, devamlı olarak Avrupa ve büyük devletlerin hükmeden burjuvazileri olmadan Ermenistan’ın kaderini belirlenemeyeceğini tekrarlayıp durdular. Bu arada Ermenistan, Avrupa sermayesi için her zaman sadece önemsiz bir oyuncak olmuştu. (…) Milli politika. Her şeyden önce eğer Ermeni burjuvazisi hüküm sürüyorsa Ermeni, onun cebi ve hayatı demektir. Taşnak milli politikasının çıkış noktası budur. Bunu takiben Ermenistan’ı Ermeni olmayanlardan ve ilk olarak da nefret duyulan Tatarlardan [xxv] ve insan olmayan Türklerden temizlemek gerekir. Taşnaksutyun böyle düşünmüş ve hareket etmiştir. Ermenistan’daki Müslüman ve Rus köyleri ateş ve kılıçla yerle bir edilmiş, Gürcistan’la, Türkiye’yle ve Azerbaycan’la savaşlara girilmiştir. (…) İç yaşamın örgütlenmesi. Taşnak Ermenistanı’nda hayatın bir garantisi yoktu, yollara eşkıyalar ve yağmacılar hakimdi, kanunsuzluğun sonu yoktu, “mavzeristler” [xxvi] hüküm sürüyordu. Bakanlar, özellikle hırsızlar ve kabiliyetsiz insanlar arasından seçiliyordu, heyetler, kariyeristlerden ve kamu yağmacılarından oluşuyordu. Şu an Agaronyan [xxvii] Paris’te birçok villanın sahibi oldu, Dastakyan ise Romanya’da sözde petrol almak için kendisine verilen yüz binlerce frankı etrafa saçmaktadır. Parlamento üyeleri, büyük topraklara sahip olmuşlardır, Vratsyan [xxviii] , Ermenistan’dan haddi hesabı olmayacak kadar altın kaçırmıştır, Deli-Kazar[xxix] ve bütün diğer hmbapetler [xxx] , yüksek miktarda inek, öküz vb. zengini olmuşlardır. Bütün bunlar, Taşnak iç politikasının kamu yağmacılığının ve örgütsüzlüğünün sonucudur. Askeri güç. Bir Ermeni vatansever, daha Taşnakların iktidarı döneminde onlara şöyle bir devlet arması önermiştir: Omzunda mavzerle kaçan bir tavşan. Taşnak orduları işte böyle gözüküyordu. Birliklerin başında Aram’dan Ruben’den başlayarak, Martiros’a Pilos’a kadar cahil, kibirli ve eşkıyalığı alışkanlık haline getirmiş hmbapetler vardı. Taşnaksutyun, bir orduya sahip değildi, birlikleri devamlı olarak Türk ve diğer orduların karşısında ölüm korkusundan titriyordu, ancak silahsız Müslümanların hakkından gelmede ve sivil halkı yağmalamada cesurdular. (…) Meseleler saymakla bitmez. Son olarak bir tanesine daha dikkat çekelim. Burjuva Ermenistanı ve Taşnakların hareket tarzı, yoksul, çıplak, aç, hasta, yarı ölü, insanlıktan çıkmış, kaderine terkedilmiş sayısız Ermeni ve Müslüman göçmen doğurdu. (…) (A. F. Myasnikyan, İzbrannıe Proizvedeniya, İzdatelstvo “Ayastan”, Yerevan, 1965, s.363 vd
BELGE 91
Hınçak Partisi’nin Paris Seksiyonu Sorumlularından Hukuk Doktoru Gurgen Tahmazian’ın Sovyet Ermenistanı’na Gönderdiği 1 Aralık 1921 Tarihli Mektuptan
“AVRUPA, BİZİM KANIMIZI PETROL VE MADEN POLİTİKALARI İÇİN KULLANIYOR”
(…) Çıkarlarımızı devamlı ihlal eden Avrupa’dan hiçbir şey beklememeliyiz. Bugün Avrupa hiç olmadığı kadar bizim kanımızı petrol ve maden politikaları için kullanıyor. Türklerle dostluk kurmamız zorunlu. Bütün Asya halklarının çıkarları bir. Bütün hepsi Avrupa kapitalizmine karşı kenetlenmeli. Bu ihtiyaç daha da net görülmektedir. (…) (A. Myasnikov, Armyanskie Politiçeskie Partii Za Rubejom, İzdatelstvo “Sovyetski Kavkaz”, Tiflis, 1925, s.82.)
BELGE 92
A. F. Myasnikyan’ın 25 Ocak 1922 Tarihinde Yayımlanan “Ermenistan Komünist Partisi’nin Anlamı” Adlı Makalesinden
“AVRUPA DİPLOMASİSİNİN REDDİ, MÜSLÜMAN DÜNYASI VE TÜRKİYE’YLE SAVAŞLARA SON VERDİ”
Ermeni halkı, kaderini Avrupa diplomasisine bağlamaya alışmıştı; kurtuluşunun Avrupa ülkelerinin politik oyunlarının sonucunda olacağını düşünüyordu. İşte bu yüzden sıkça Ermenistan’ın yönelimini değiştirdiler. Sahibi kimi zaman İngiltere, kimi zaman Fransa, kimi zaman da Amerika oldu. Ermenilerin “Hıristiyan kardeşliğini”, ağlamaklığını kim kabul ettiyse ona yöneldi. (…) [Sovyet Ermenistanı döneminde] Avrupa diplomasisinin reddi ise Müslüman dünyası ve Türkiye’yle savaşlara son verdi. Ülkenin çıkarları, Türkiye’nin halklarıyla dostluk içerisinde yaşamayı gerektiriyor. (…) (A. F. Myasnikyan, İzbrannıe Proizvedeniya, İzdatelstvo “Ayastan”, Yerevan, 1965, s.372)
BELGE 93
Kızıl Ordu Kumandanlarından M. V. Frunze’nin Bütün Ukrayna Merkez Yürütme Kurulu ve Ukrayna SSC Halk Komiserleri Sovyeti’nin 2 Şubat 1922 Tarihli Oturumunda Sunduğu Türkiye Raporundan
“İTİLAF DEVLETLERİ YÜZÜNDEN ÜÇ YILDIR ANADOLU’NUN DAĞ VE TARLALARINDA SEL GİBİ KAN AKITILIYOR”
Bu “Denizden Denize Büyük Ermenistan” gibi erişilmez hayali, Ermeni milliyetçiler grubuna aşılayan da İtilaf Devletleri’nden başkası değildi. İşte bu yüzden, bu boş ve aptalca hayal yüzünden yüz binlerce Ermeni köylüsü, komşuları Türk ve Kürtler tarafından topraklarından sökülüp atıldı. İşte İtilaf Devletleri’yle ilişkileri yüzünden üç yıldır Anadolu’nun dağ ve tarlalarında sel gibi kan akıtılıyor. Ve işin en kötü yanı da bunu hiçbir zaman olanların hesabı sorulmaması gereken kişiye ödetmeye çalışıyorlar. (Mihail Vasilyeviç Frunze, Sobranii Soçineniy, c.1, Gosudarstvennoe İzdatelsvo, Moskva, 1926, s.361)
BELGE 94
17 Ağustos 1922 Tarihli RKP MK Politbürosu Oturumu Protokolünden
“CEMAL PAŞA, İNGİLİZ AJANLARININ YÖNLENDİRMESİYLE TAŞNAKLAR TARAFINDAN ÖLDÜRÜLDÜ”
Katılanlar:Politbüro üyeleri (Kamenyev, Troçki, Stalin, Rıkov, Kalinin (yedek) (yarım saat gecikmeyle) Yoldaşlar.RKP MK üyeleri Rakovski, Yaroslavski, Rudzutak, Kuybışev, Radek Yoldaşlar. 8. Cemal Paşa ve Taşnaklar hakkında (Stalin, Karahan Yoldaşlar) Radek Yoldaş’a, suikastın (muhtemelen İngiliz emperyalizmi ajanlarının yönlendirmesiyle) Taşnaklar tarafından gerçekleştirilmiş olması ve suçluların mahkemeye verileceği konusunda hükümet bildiriminin hazırlanması hususunda görev verilmiştir. Metinle ilgili olarak Stalin Yoldaş’ın oluru alınacaktır. (RGASPİ fond 17, liste 3, dosya 308, yaprak 1, 3)
BELGE 95
17 Ağustos 1922 Tarihli RKP MK Politbürosu Oturumuna Sunulan Bilgi Notu
“TAŞNAKLAR ARASINDA TUTUKLAMALAR YAPILMAKTADIR”
Kopya NOT [xxxi] CEMAL PAŞA’nın öldürülmesi hakkında 17.VIII.22 Transkafkasya ÇEKAsı [xxxii] , Cemal Paşa’nın öldürülmesiyle ilgili en enerjik biçimde araştırmalarını yürütüyor. Cinayetin Taşnaklar tarafından gerçekleştirildiğine ve onlar tarafından iyi bir şekilde hazırlandığına dair şüphe yok. [xxxiii] Cemal Paşa’nın öldürüldüğü gün Tiflis’te bulunan Taşnak Partisi’nin MK [xxxiv] üyeleri, sabahın erken saatlerinden Cemal Paşa’nın öldürülmesine kadar gizlenmişler. [xxxv] Ayrıca onlarla birlikte Taşnakların diğer sorumluları da ortadan kaybolmuşlar. Transkafkasya ÇEKAsı, şimdilik 3’ü MK üyesi olmak üzere 38 faal Taşnakı ve 10 teröristi tutukladı. [xxxvi] Aslına uygundur: Sverdlov J. St. [xxxvii] (RGASPİ fond 17, liste 163, dosya 291, yaprak 10)
BELGE 96
23 Kasım 1922 Tarihli RKP MK Politbürosu Oturumu Protokolünden
“CEMAL PAŞA’NIN AİLESİNE 5 BİN ALTIN VERİLMESİNE”
Katılanlar: Politbüro üyeleri Kamenyev, Kalinin (yedek), Lenin, Molotov (yedek), Stalin, Troçki, Zinovyev Yoldaşlar. RKP MK üyesi Sokolnikov Yoldaş. Merkez Denetim Komisyonu üyesi Şkiryatov Yoldaş. 1. Dışişleri Halk Komiserliği’ne ait gündem: c) Cemal’in ailesine yardım hakkında. (Çiçerin Yoldaş) Öldürülen Cemal’in ailesine 5 bin altın verilmesine. (RGASPİ fond 17, liste 3, dosya 323, yaprak 1)
BELGE 97
RSFSC Dışişleri Halk Komiseri Çiçerin’in Litvinov’a Lozan’dan Mektubu
“ERMENİLER, İTİLAF DEVLETLERİ KENDİ ELLERİNDE ONLARI SİLAH OLARAK KULLANDIĞI İÇİN ACI ÇEKİYORLAR”
Lozan, 24 Aralık 1922 Sayın yoldaş, Ermeni meselesi kritik bir noktaya geldi. Salı ya da Çarşamba komisyonun karar oturumu olacak. Dün Bütün Dünya Ermeni Dostları Birliği heyeti beni ziyaret etti. Prezidyumları İsviçrelilerden oluşuyor; başlarında Cenevreli bir profesör olan Naville var. Dört kişilik prezidyum bendeydi. Sovyet Rusya’nın Ermeniler için kendi ülkesinde yaptıklarından dolayı çok teşekkür ettiler ve ısrarla Ermeniler için Milli Yurt’un kurulması lehine müdahalemizi rica ettiler. Ermenilerin kaderi, bütün dünyada duyguları kabartıyor: Lozan’da Ermenilere Milli Yurt’un sağlanması hakkında verilen dilekçeye bütün dünya ülkelerinden beş milyon imza toplandı. Sadece Rusya’nın müdahalesi, arda kalan Ermeni nüfusunu kurtarır, sadece Rusya, Ermeni Milli Yurdu’nun kurulmasını sağlayabilir dediler. Ben de Rusya’nın Boğazlar haricindeki bütün meselelerin dışında tutulduğunu belirttim. [xxxviii] Bırakın kim açtıysa bu işi, o kendi çözsün; Ermeniler, İtilaf Devletleri kendi ellerinde onları silah olarak kullandığı için acı çekiyorlar, o zaman onlar çözsün bunu; İngiltere, Taşnakları Kermanşah’ta, Tebriz’de ve Karadağ’da Sovyet cumhuriyetlerine karşı hala silahlandırıyor; İngiltere, kendi yol açtıklarını kendi tazmin etsin. Ermeni Dostları, söylediklerimle hemfikir oldular, ancak başka çıkış yolu olmadığını belirttiler. Ben de Milli Yurt kurulamayacaksa Ermeni göçmenleri dağıtmak ve ayrı ülkelere yerleştirmek gerekeceğini söyledim. Ne kadar Ermeninin Güney Rusya’da nereye yerleştirebileceğimizi araştıracağız dedim. Rakovski Yoldaş, bir kısmının Ukrayna’ya yerleştirilebileceğini söyledi. Bu sabah bana Nurandungiyan geldi. Taşnakların şimdi tamamen uslandıklarını, eski partisel hesapları bir kenara bırakarak kol kola çalıştıklarını, şimdi Sovyet Rusya’nın Ermeniler için yaptıklarından dolayı güya Sovyet iktidarına karşı savaşmayı bıraktıklarını söyledi. Nurandungiyan’a da Moskova’da ne kadar ve nereye Ermeni göçmenlerini yerleştirebileceğimiz konusunda meseleyi ele aldığımızı tekrarladım. Ermenilerin böyle soğuk bir iklimde yaşayabilecekleri konusunda şüphelerini dile getirdi. Ermeni meselesi, İngiltere ve Amerika’da kamuoyunu fena şekilde endişelendiriyor. Fransa’da ise meseleye kayıtsızlar. Birkaç kez Fransa ve İngiltere arasında bu meselede keskin görüş ayrılıkları oldu: Curzon, komisyonda kendine özgü kabalığıyla bu meseleyle ilgili Türkleri azarlamış ve şöyle demiş: “Savaşa kadar Türkiye’de 3 milyon Ermeni vardı; şimdi 150 bin kaldı; gerisi nerde? Acaba kendi kendilerini mi öldürdüler?” Tan’ın [xxxix] İngiltere karşıtı bir makale yayımlamasının ardından sert bir sürtüşme oldu. Hemen hemen bütün İngiliz dernekleri ve Amerikan kiliseleri federasyonu, Curzon’un üzerine çullandı. İsmet, hiçbir şekilde Ermeni Yurdu’na izin vermeyecek. Bakalım, neler olacak. Komünist selamlarımla (RGASPİ fond 5, liste 1, dosya 1985, yaprak 97-98)
BELGE 98
RSFSC Halk Komiseri Çiçerin’in Litvinov’a Lozan’dan Mektubundan
“TÜRKİYE, TABİİ OLARAK, BUNU HAZMEDEMEZ”
Lozan, 26 Aralık 1922 Sayın Yoldaş, (…) Bugün büyük bir skandal oldu: Azınlıklar komisyonu, Ermeni heyetini dinliyor, ardından Türk heyeti, buna tepki olarak katılmayacak. İsmet, bu sebeple protesto notası gönderiyor. Ermenistan hükümetinin bu heyetle hiçbir ilgisi yok, zira Ermeni hükümeti, Türkiye’ye Kars Antlaşması’yla bağlı ve Lozan Konferansı’nda hiçbir şekilde yer almayan bir Sovyet hükümeti. Türkiye vatandaşı olan Türkiye Ermenilerinin örgütlerinin uluslararası eşit güçte tanınmış olarak oturumlara alınması, olgusal olarak onların hükümet olarak kabul edilmesi anlamına geliyor. Türkiye, tabii olarak, bunu hazmedemez. (…) Komünist selamlarımla (RGASPİ fond 5, liste 1, dosya 1985, yaprak 108-110)
BELGE 99
Sovyet Ermenistanı Devlet Adamı B. A. Boryan’ın
“Ermenistan, Uluslararası Diplomasi ve SSCB” Adlı Eserinden
“ERMENSİTAN MANDASI, BÖLGENİN EMPERYALİSTLER TARAFINDAN ELE GEÇİRİLMESİNİN BİÇİMSEL BİR KILIFIDIR”
Ermenistan, geçmişte olduğu gibi emperyalistlerin bütün Doğu’yu işgalinin bahanesi ve aracı olmuştur; Ermenistan mandası ise, Karadeniz, Hazar ve Akdeniz’in ve doğal kaynakların zengin olduğu bölgelerin önemli noktalarının emperyalistler tarafından kontrol edilmesi ve ele geçirilmesinin biçimsel bir kılıfıdır. Petrol, bakır, demir, magnezyum, taş kömürü vb. Amerikan kapitalistlerinin aklını almıştır; “özgür Ermenistan” üzerindeki manda ve Ermeniler ise Amerikan işgalinin ahlaki ve siyasal boyutunun bir kanıtı ve temeli olarak tasavvur edilmiştir. (…) Eğer Ermeni meselesi ve Ermeniler, önceden Avrupa’nın “hasta adamı tedavi etmek” amacıyla Osmanlı İmparatorluğu yönetiminin içişlerine karışmak için “kamuoyu” yaratmanın bir bahanesi ve aracı olduysa, elebaşlarını devşirmek ve Türkiye’de Kürt ayaklanmaları örgütlemek yoluyla Şeyh Sait ayaklanmasının yuvası Hakkâri’yi ele geçirmek için bu sefer de Ermenilerin yerini Kürtlerin aldığı açıktır. (B. A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodnaya Diplomatiya i SSSR, c.2, Gosudarstvennoe İzdatelstvo, Moskva-Leningrad, 1929, s.71, 409 vd.)
BELGE 100
Sovyet Ermenistanı’nın Teorisyenlerinden Marents’in 1928 Yılında Yayımlanan Makalesinden
“SUÇLULAR, BATI AVRUPA EMPERYALİSTLERİ VE BİRİNCİ SIRADA ONLARIN SADIK İTİ ALÇAK TAŞNAKSUTYUN’DUR”
(…) Burada yüz binlerce Ermeninin gurbet ellerde yaşamasında kimin suçlu olduğu üzerinde durmayacağız. Ama her samimi emekçi için çürütülemez bir gerçek vardır ki, o da Türk halkının ve de Ermeni emekçilerinin suçlu olmadığıdır. (“Bu onların acılarıdır, suçu değil” derdi Şaumyan Yoldaş [xl] ) Suçlular ise Batı Avrupa emperyalistleri ve birinci sırada onların sadık iti alçak Taşnaksutyun’dur. (…) (Marents, “Litso Armyanskogo Smenohovstva”, Bolşevik Zakavkazya, No. 3-4, 1928, s.94)
5. Bölümün Dipnotları:
[i] Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti, yani Taşnak Ermenistanı kastedilmektedir.
[ii] Sarıkamış, Türk orduları tarafından 29 Eylül 1920 tarihinde kurtarılmıştır. Telgrafın bu tarihten önce yazıldığı anlaşılmaktadır.
[iii] İtilaf Devletleri’nin Tiflis’teki temsilcileri.
[iv] Taşnak hükümeti ordusu komutanı tarafından firar eden askerleri aramak üzere Eçmiadzin kazasından Gümrü köylerine bir subay görevlendirilir. Bu rapor, Taşnak komutanı tarafından bu subayın ifadelerine dayanılarak yazılmıştır.
[v] Sarkis İvanoviç Kasyan. Ermenistan Devrim Komitesi’nin Başkanı.
[vi] Aleksandr Artemyeviç Bekzadyan. Ermenistan Devrim Komitesi Başkan Yardımcısı ve Dışişleri Halk Komiseri.
[vii] Yılı yazılmamakla birlikte 1920 olduğu anlaşılmaktadır.
[viii] Taşnaklar kastedilmektedir.
[ix] İtilaf Devletleri kastedilmektedir.
[x] Nadejda Sergeyevna Alliluyeva. Telin başındaki görevli. Ayrıca 1919 yılından beri Stalin’in eşi.
[xi] Vladimir İliç Ulyanov (Lenin).
[xii] Ermenistan’da Sovyet iktidarı 29 Kasım 1920’de ilan edildi.
[xiii] B. V. Legran. Sovyet Rusya’nın Erivan’daki elçisi.
[xiv] Taşnak hükümeti, Devrim Komitesi’nde Taşnaklara da yer verilmesi şartıyla Ermenistan’ın Sovyetleştirilmesine razı olmuşlardır. Taşnak liderleri Dro ve Terteryan’ın bu vesileyle Komite’ye alınmasına karar verilmiştir. Bkz. RGASPİ fond 85, liste 14, dosya 31, yaprak 1. Ancak bir süre sonra Taşnak temsilcileri görevlerinden uzaklaştırılacaktır.
[xv] Gümrü Antlaşması kastedilmektedir.
[xvi] Bu ifadeyi Lenin, el yazısıyla düşmüştür.
[xvii] Ermenistan Devrim Komitesi.
[xviii] Adolf Abramoviç İoffe (1883-1927), Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi (RSDİP) (b) Merkez Komitesi Yurtdışı Bürosu üyesi (1906-08); RSDİP (b)-RKP (b) Merkez Komitesi yedek üyesi (1917-19); Brest-Litovsk görüşmelerinde heyet başkanı, Almanya Büyükelçisi (1918); Cenova Konferansı heyet prezidyumu üyesi (1922); Japonya ve Çin Büyükelçisi (1922-24); Avusturya Büyükelçisi (1926). Bkz. O.N. Ken, A.İ. Rupasov, age, s.664.
[xix] Merkez Komitesi.
[xx] Bekir Sami (Kunduk). BMM’nin açılmasının ardından ilk hariciye vekili olmuş (3 Mayıs 1920), daha sonra yürüttüğü zararlı faaliyetlerden dolayı görevinden alınmıştır. Ayrıca Moskova’ya giden ilk Türk heyetinin de başkanlığını yapmıştır.
[xxi] Ali Fuad (Cebesoy). Türkiye’nin ilk Moskova Büyükelçisi.
[xxii] Mihail Vasilyeviç Frunze (1885-1925), Ukrayna Kara ve Deniz Silahlı Kuvvetleri Komutanı, Ukrayna Sovyetleri Merkez Yürütme Kurulu üyesi, Halk Komiserleri Kurulu üyesidir. Kızıl Bayrak nişanı sahibidir. Frunze, daha sonra kendi adı verilecek olan Harp Akademileri’nde komutanlık, Troçki’nin yerine Savunma Halk Komiserliği ve Politbüro yedek üyeliği de yapmıştır. Savaş kuramı üzerine birçok eseri vardır. Frunze, 13 Aralık 1921’de Türkiye ve Ukrayna arasında Dostluk ve Kardeşlik Antlaşması’nı imzalamak üzere Ankara’ya gelir. Mustafa Kemal’le görüşmeler yapan, Batı cephesine de giden Frunze heyeti, 14 Ocak 1922 günü Samsun’dan ayrılır. Bkz. Mehmet Perinçek, age, s.114.
[xxiii] Azerbaycan Türkleri kastedilmektedir.
[xxiv] Aleksandr Fedoroviç Myasnikov (gerçek soyadı Myasnikyan - takma adı Martuni), Sovyet devlet adamı, Parti yöneticisi, edebiyatçı. 1906’dan beri Komünist Parti üyesi. Nahcivan na Donu kentinde tüccar bir ailede doğdu. 1911 yılında Moskova Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ni bitirdi. 1901 yılında Nahcivan’da, ardından Moskova’da yasadışı liseli faaliyetlerine katıldı. 1904 yılından itibaren devrimci hareket içinde yer aldı. 1906 yılında tutuklandı, sürgüne gönderildi. Bakû’de çalışmalar yürüttü. 1912-14 yıllarında edebiyat ve propagandayla ilgilendi. 1914 yılından itibaren askerler arasında devrimci propaganda faaliyeti yürüttü. Şubat Devrimi’nin ardından Batı Cephesi cephe komitesinde çalıştı. Minsk’te çıkan Bolşeviklerin gazetesi Zvezda’nın redaktörlüğünü yürüttü. Bolşevik Partisi’nin 6. Kongresi’ne delege olarak katıldı. Eylül 1917’de Parti’nin kuzeybatı bölge komitesi başkanlığını, Ekim’de batı komitesi üyeliğini yürüttü. Kasım 1917’de Batı Cephesi’nin komutanlığına seçildi. Kimi zaman Genelkurmay Başkanlığı görevini yerine getirdi. 1918 Baharında Povoljski Cephesi’nde Beyaz Çek Ordularına karşı komutanlık görevine getirildi. 1919 başında Belorus Merkez Yürütme Kurulu başkanlığını yaptı. 1919-21 yıllarında Bolşevik Partisi’nin Moskova Komitesi’nde değişik görevler aldı. 1921 yılında Ermenistan SSC Halk Komiserleri Kurulu Başkanlığı’nı ve Askeri İşlerden Sorumlu Halk Komiseri görevini yerine getirdi. Aynı zamanda Transkafkasya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti’nin (TSFSC) Halk Komiserleri Kurulu’nun başkan yardımcılığını yaptı. Parti’nin Kafkasya Bürosu’nun üyesi olarak çalıştı. 1922 yılında TSFSC’nin Birlik Konseyi başkanlığını, ardından Bolşevik Partisi’nin Transkafkasya Bölge Komitesi Birinci Sekreterliğini yürüttü. Aynı zamanda Zarya Vostoka gazetesinin redaktörlüğünü yaptı. SSCB Devrimci Askeri Konseyi ve SSCB Merkez Yürütme Kurulu Prezidiumu üyesi. 12. ve 13. Kongrelerde Bolşevik Partisi’nin Merkez Komitesi’ne seçildi. Bilimsel Sosyalist teori, tarih ve edebiyat alanında birçok eser yazdı. 22 Mart 1925 yılında bir uçak kazasında hayatını kaybetti. Bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) A. F. Myasnikov maddesi.
[xxv] Azeriler kastedilmektedir.
[xxvi] Taşnak askeri birliklerine verilen ad.
[xxvii] Taşnakların önemli parti ve devlet yöneticilerinden olan Avetis Agaronyan, Taşnak Ermenistanı adına Sevr Antlaşması’na imza atmış ve Lozan Konferansı’na da katılmıştır. Bkz. Entsiklopediya “Armyanski Vapros”, age, s.9 vd.
[xxviii] Taşnak Ermenistanı’nın son başbakanıdır.
[xxix] Önde gelen hmbapetlerden biridir.
[xxx] Taşnak gönüllü birliklerinin komutanlarına verilen addır.
[xxxi] Belgenin üzerinde VKP (b) MK (Bütün Rusya Komünist (Bolşevik) Partisi Merkez Komitesi) Gizli Arşivi damgası bulunuyor.
[xxxii] Olağanüstü Komite. İlk Sovyet istihbarat örgütü. Birkaç değişiklikten sonra KGB adını alacaktır.
[xxxiii] Stalin, bu cümlenin üzerini çizerek el yazısıyla şu düzeltmeyi yapmış: “Cinayetin Taşnaklara yakın kişiler tarafından gerçekleştirildiği veya her halükarda hazırlandığına dair bazı bulgular mevcut.”
[xxxiv] Merkez Komitesi.
[xxxv] Stalin, “sabahın erken saatlerinden Cemal Paşa’nın öldürülmesine kadar” bölümünün üstünü çizerek el yazısıyla “daha sabahtan” düzeltmesini yapmış.
[xxxvi] Stalin, bu cümlenin üzerini çizerek el yazısıyla şu düzeltmeyi yapmış: “Taşnaklar arasında tutuklamalar yapılmaktadır.”
[xxxvii] Josef Stalin. Stalin’in kendi el yazısıyla düştüğü parafı.
[xxxviii] Sovyet Rusya’nın Lozan Konferansı’nda sadece Boğazlarla ilgili oturumlara katılmasına izin verilmiştir. Diğer meselelerle ilgili oturumlara katılması engellenmiştir.
[xxxix] Fransız hakim çevrelerinin gazetesi.
[xxxx] Stepan Georgiyeviç Şaumyan, 1 Kasım 1878 tarihinde Tiflis’te doğdu. Komünist Parti’nin Kafkaslar’daki en önemli liderlerinden, gazeteci, edebiyat eleştirmeni. 1900 yılından beri Komünist Parti üyesi. 1899 yılında Ermenistan’da ilk Marksist grup olan Calaloglu’nu örgütledi. 1902 yılında kurulan Ermeni Sosyal-Demokratlar Birliği’nin kurucularından. 1902 yılı sonunda Almanya’ya iltica etti. 1905 yılında Berlin Üniversitesi Filoloji Fakültesi’ni bitirdi. Rusya Sosyal Demokrat İşçi Partisi’nin (RSDİP) yurtdışı bürosunda çalıştı. Parti’nin yayınlarının Ermenice ve Gürcüce yayınlanmasıyla uğraştı. Marx, Engels ve Lenin’in eserlerini Ermeniceye çevirdi. 1905 yılında Tiflis’e döndü. RSDİP Kafkas Birlik Komitesi’nin yöneticiliğini yaptı. Parti’nin 4. ve 5. Kongrelerinde delege olarak bulundu. Bakû’deki bolşevik örgütünü kurdu. Birçok Bolşevik yayın organını kurdu ve redaktörlüğünü yaptı. 1911 yılında Parti’nin Rusya Örgütlenme Bürosu üyeliğine seçildi. 1914 yılında Bolşeviklerin Bakû örgütünü yönetti. 1915 yılında RSDİP’in Kafkasya Bürosu’nda görev yaptı. 1917 yılında Şubat Devrimi’nin ardından Bakû Sovyeti’nin başkanı oldu. RSDİP (b)’in 6. Kongresi’nde Merkez Komitesi üyeliğine seçildi. Ekim Devrimi’nin ardından Kafkas İşlerinden Sorumlu Olağanüstü Komiserlik görevine atandı. 1918 Nisanında Bakû Komünü sırasında Bakû Halk Komiserleri Kurulu’nun başkanlığını ve dışişleri komiserliğini yürüttü. 20 Eylül 1918 tarihinde İngiliz işgalcileri ve Eserler (Sosyalist Devrimciler) tarafından diğer 25 halk komiseriyle birlikte kurşuna dizilerek öldürüldü. Bilimsel Sosyalist teori, felsefe, sanat ve edebiyat üzerine birçok eser verdi. Bkz. Büyük Sovyet Ansiklopedisi’nin (1970-1977 baskısı) S. G. Şaumyan maddesi.
100 belgede ermeni meselesi dosyalarını hazırlayan Mehmet Perinçek
ÖZGEÇMİŞ
Mehmet Perinçek, 19 Eylül 1978’de İstanbul’da doğdu. Faik Reşit Unat İlkokulu’nu ve Cağaloğlu Anadolu Lisesi’ni bitirdi. Burs alarak Rusya Federasyonu’nda Nijni Novgorod’da 35 Nolu lisede okudu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü’nde araştırma görevlisi olarak memuriyete başladı. 2005-2006 öğretim yılında Moskova Uluslararası İlişkiler Devlet Enstitüsü (Üniversitesi)’nde (MGİMO(U)) misafir araştırma görevlisi olarak çalıştı.
Sekiz senedir Rus-Sovyet devlet arşivlerinde “Türk-Sovyet İlişkileri” ve “Ermeni Meselesi” üzerine araştırmalar yapıyor. Bu konular üzerine birçok makalesi var. “Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri/Sovyet Arşiv Belgeleri’yle”, “Boryan’ın Gözüyle Türk-Ermeni Çatışması” ve “Avrasyacılık/Türkiye’deki Teori ve Pratiği” başlıklı üç kitabı yayımlandı. Ayrıca çalıştığı konular üzerine önemli kitapları yayıma hazırladı. Diğer taraftan güncel Türk dış politikası üzerine çalışmalar yapıyor.
Bu konular üzerine sempozyumlarda ve uluslararası konferanslarda tebliğler sundu, Türkiye’de ve yurtdışında konferanslar verdi. TRT’de ve özel televizyonlarda birçok programa katıldı.
Rusça’dan Türkçe’ye çevirdiği kitap ve şiir yayımları da bulunuyor. Rusça, Almanca, İngilizce ve Osmanlıca (Eski Türkçe) biliyor.
Mehmet Perinçek, 19 Eylül 1978’de İstanbul’da doğdu. Faik Reşit Unat İlkokulu’nu ve Cağaloğlu Anadolu Lisesi’ni bitirdi. Burs alarak Rusya Federasyonu’nda Nijni Novgorod’da 35 Nolu lisede okudu. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun oldu. İstanbul Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü’nde araştırma görevlisi olarak memuriyete başladı. 2005-2006 öğretim yılında Moskova Uluslararası İlişkiler Devlet Enstitüsü (Üniversitesi)’nde (MGİMO(U)) misafir araştırma görevlisi olarak çalıştı.
Sekiz senedir Rus-Sovyet devlet arşivlerinde “Türk-Sovyet İlişkileri” ve “Ermeni Meselesi” üzerine araştırmalar yapıyor. Bu konular üzerine birçok makalesi var. “Atatürk’ün Sovyetlerle Görüşmeleri/Sovyet Arşiv Belgeleri’yle”, “Boryan’ın Gözüyle Türk-Ermeni Çatışması” ve “Avrasyacılık/Türkiye’deki Teori ve Pratiği” başlıklı üç kitabı yayımlandı. Ayrıca çalıştığı konular üzerine önemli kitapları yayıma hazırladı. Diğer taraftan güncel Türk dış politikası üzerine çalışmalar yapıyor.
Bu konular üzerine sempozyumlarda ve uluslararası konferanslarda tebliğler sundu, Türkiye’de ve yurtdışında konferanslar verdi. TRT’de ve özel televizyonlarda birçok programa katıldı.
Rusça’dan Türkçe’ye çevirdiği kitap ve şiir yayımları da bulunuyor. Rusça, Almanca, İngilizce ve Osmanlıca (Eski Türkçe) biliyor.
Kaydol:
Kayıtlar (Atom)